از دوره صفوی تا پایان قرن نوزدهم

بحث درباره وثاقت متن قرآن را باید در رابطه با منازعات حول حدیث شیعه در نظر گرفت، زیرا بخش عمده روایاتی که مربوط به تحریف‌اند به نوعی به امامان منسوب‌اند. تکامل فقه شیعه بعد از غیبت امام دوازدهم[[ع]] حول این مسئله شکل گرفته است که آیا ولایت دنیوی در زمان غیبت مهدی مشروع است و [[اگر بلی]] چه کسی می‌تواند چنین ولایتی داشته باشد؛ این بحث معروف است و در اینجا نمی‌توانیم بدان بپردازیم.^۱ یکی از نتایج این بحثِ شیعی برآمدن دو گروه بود: اصولیان که از اصل فقهی اجتهاد حمایت می‌کردند و رقیبانشان، اخباریان، که مهم‌ترین ویژگی‌شان رد اجتهاد و استفاده سهل‌گیرانه‌تر از احادیث امامان ( اخبار) بود. در طول دوره صفویه این مناقشه دوباره جان گرفت و نقشی اساسی در تاریخ اندیشه شیعه تا پایان قرن نوزدهم بازی کرد.^۲ ولی جالب است که بر خلافِ جدی بودن مناقشه در حوزه فقه، تقابل در مسئله تحریف چندان بارز نبوده است. طبیعی است که این مسئله [[تنها]] مورد علاقه علماء و اخباریان بوده باشد که، با زیر سؤال بودن اصالت متن قرآن، همیشه به دنبال روایات امامان بودند. در طول قرن هفدهم و هجدهم، اظهارنظرهای صریح یا اشارات تلویحی به مسئله تحریف عملا افزایش یافت. در میان شکاکان به متن [[علاوه بر اخباریان]] بعضی از اصولیان و کسانی که به هیچ یک از دو گروه تعلق نداشتند هم حضور داشتند. مسئله این است که موضوع تحریف، فراتر از یک موضوع فقهی محض بوده و بخشی اساسی از هویت شیعه است و پیکره‌متون حدیثی امامان بر قرآن، یا دست‌کم بر مصحف عثمانی، مرجح بوده‌ است. حتی پس از غلبه اصولیان بر اخباریان در قرن هجدهم نیز تردیدها در باب تمامیت متن رسمی قرآن پابرجا ماند.

کامل از قرآن را حذف کرده‌اند. او بدون آنکه به محتوای آن سوره اشاره کند، آن را سورة الولایة می‌نامد که احتمالاً اشاره‌ای است به جریان انتصاب علی[[ع]] به وسیله پیامبر[[ص]] در غدیر خم در بازگشت از زیارت [[خانه خدا]]. این اولین بار است که اتهام تحریف، فراتر از چند کلمه یا چند آیه، درباره یک سوره کامل با محتوایی ظاهرا شیعی مطرح می‌شود.^۱ ۲

نیاز به گفتن نیست که این عبارات از دید مؤلفان سنی پنهان نمانده است. هرچند، واکنش آنان تضادی چشم‌گیر و نکته‌دار با دیدگاه‌های شیعی دارد. این مجادله تناقض‌آمیز به نظر می‌رسد: هر چه دیدگاه‌های مختلف شیعیان بسط و تفصیل می‌یابد، اهل سنت دیدگاه‌های شیعی کمتری را در نظر می‌گیرند. به عبارت دیگر: هر چه آراء شیعیان [[در نقد تحریف]] فزونی یابد، مجادله‌گران سنی کمتر آنها را می‌پذیرند. ابو الحسن اشعری (د. ۹۳۲م) که در زمانه‌اش بخش عمده عالمان شیعه موضوع تحریف را پذیرفته بودند، سه جریان را معرفی می‌کند. یک گروه وجود حذف در متن قرآن را می‌پذیرد، دیگری موافق وجود افزوده‌هایی است، و یک گروه هم متشکل از امامیان متمایل به معتزله است که موضوع تحریف متنی در قرآن را رد می‌کردند.^۳ ولی ابن حزم (د. ۱۰۵۴م[[۴۵۶ق]]) و ابو مظفر اسفرائنی (د. ۱۰۷۸-۱۰۷۹) بدون تمایزگذاری تصریح می‌کنند که همه جریان‌های امامی بدون استثناء به تحریف نسخه رسمی، شامل اضافات و حذفیات، به دست بعضی از صحابه پیامبر[[ص]]، اعتقاد دارند. به نظر امامیان، این صحابه متونی را که در باب امامت علی[[ع]] بوده حذف کرده‌اند. خلاصه اینکه برای آنان متن جاافتاده عثمانی قابل اعتماد نبود.^۴ سرانجام، جدلیِ پرتلاش ضد شیعی، ابن تیمیه (د. ۱۳۲۸م)، با نوشتن اثر معروفش منهاج السنة این مسیر را به نقطه اوجش رساند: ”یهود تورات را تحریف کردند و رافضي‌ها (اصطلاح رایج اهل سنت برای اشاره به شیعیان) قرآن را."^۵ بدون هیچ بحثی همان اتهام شیعیان به سنیان به‌سادگی به سمت خودشان برگشت.