سختی‌ها دست از تلاش برنمی‌دارد و همچون کوه استقامت می‌ورزد. این معنا بیان‌کننده آن است که محل صبر، هنگام سختی‌هاست و ویژگی مشترک تمام سختی‌ها آن است که با طبع انسان سازگار نیست و نفس انسان به طور طبیعی از آن گریزان است. بر این اساس هنگام رفاه و گشایش و آسایش، صبر معنا ندارد و در آسانی‌ها جای بحث از صبر نیست.

از آن جا که صبر به معنای حبس نفس و خودنگهداری است، برخی آن را به روزه معنا کرده، صبر در آیه ۱۵۳ سوره بقره^۱ را به معنای روزه د‌انسته‌اند، اما به نظر می‌رسد تفسیر صبر به روزه، از باب تطبیق مفهوم بر مصداق است، نه تفسیر مفهومی؛ یعنی روزه معنای صبر نیست، بلکه یکی از مصادیق کامل صبر است.^۲

البته برخلاف آنچه بعضی تصور می‏کنند، صبر هرگز به معنای تحمل بدبختی‌ها و تن دادن به ذلت و تسلیم در برابر سختی‌ها و پذیرش شکست نیست. صبر و شکیبایی، پایداری و استقامت در برابر مشکلات و حوادث و ناملایمات است. به این دلیل است که در قرآن کریم، صبر از مهم‌ترین و محکم‌تریم امور برای رسیدن به اهداف کوچک و بزرگ دانسته شده است^۳ و در حدیث شریف به نقل از امیرالمؤمنین علیه السلام می‌خوانیم:

علیکم بالصبر، فان الصبر من الایمان کالرأس من الجسد، و لا خیر فی جسد لا رأس معه، و لا فی ایمان لا صبر معه.^۴

(لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ کبَدٍ)^۱ و (إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أمْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً)^۲ می‌توان به این نتیجه رسید که خلقت و زندگی انسان آمیخته با صبر است و بدون آن از عهده امتحانات و بلایای روزگار برنمی‌آید. پس کسی که در ایجاد و تثبیت فضیلت صبر در خود موفق‌تر باشد، با ارتقاء صفات انسانی خویش، موفقیت خود را نیز تضمین کرده است.

واژه‌شناسی صبر

«صبر» در لغت به معنای خویشتن‌داری از جزع و فزع هنگام سختی است.^۳ برخی، صبر را خصلتی مرکب از وقار و شجاعت دانسته‌اند^۴ و برخی صبر را نگهداری نفس از بی‌‌تابی، غضب، زبان از شِکوِه و شکایت، و جوارح از تشویش و کارهایی چون گریبان چاک زدن دانسته‌اند.^۵ قرآن کریم نیز صبر را برابر جزع و بی‌‌تابی دانسته است.^۶ ازاین‌رو صبر به معنای «خودنگهداری و ثبات» است.^۷ بر این اساس صبر یکی از صفات بازدارنده است و آدمی را از بی‌‌تابی و عنان اختیار از کف دادن باز می‌دارد و نشان‌گر توان بالای تحمل سختی‌ها و مقاومت در برابر ناملایمات است. انسان صبور، بر خود مسلط است و به سبب