مؤمنان را توصیه کرده است که به خدای توانمند و مهربان توکّل کنند تا از این رهگذر آنان نیز به توانمندی رسیده، با پشتوانه مهربانی خداوند بی‌نیاز شوند.^۱ در آیه ۲۱۷ سوره شعرا، دو صفت «عزّت» و «رحمت» در کنار هم آمده است که به نظر می‌رسد مقصود این است که با صفت عزّت و توانمندی، کفار و مشرکان را نابود می‌کند و با صفت مهربانی، مؤمنان را نجات می‌دهد و بر مشرکان پیروز می‌گرداند.^۲ البته در آیه، صفت «عزّت» بر صفت «رحمت» مقدم شده است به این دلیل که برای اطمینان‌بخشی به بنده متوکّل، یادآوری قدرت و توانمندی خداوند مناسب‌تر به نظر می‌رسد.^۳ در این آیه، برخی مفسّران صفت عزّت الهی را برای مقابله با کفار و مشرکان، و صفت رحیم را برای برخورد با مؤمنان دانسته‌اند^۴ که این نیز بر توانمندی و غلبه خداوند و کسی که به او توکّل می‌کند دلالت دارد. همچنین در این آیات، بعد از توصیف خداوند به عزیز و رحیم، سه وصف دیگر که هر یک از دیگری دلگرم‌کننده‏تر و امیدبخش‏تر است آمده است: خدایی که زحمات پیامبر صلی الله علیه و آله را می‏بیند، و از قیام و سجده و حرکت و سکون او باخبر است، خدایی که صدای او را می‏شنود و خدایی که از خواسته‏ها و نیازهای او آگاه است. آری، بر چنین خدایی باید تکیه کنی و زمام کار خویش را به او بسپاری^۵ و بدانی که با توکّل بر او، بی‌‌نیازترین خواهی بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام حضور مشرکان مقابل ورودی غار ثور حکایت می‌کند. در این حدیث، پاسخ حضرت، اوج اطمینان و آرامش، و آن نیز توکّل بالای ایشان را نشان می‌دهد. ابوبکر جریان را این گونه نقل می‌کند:

هنگامی که مشرکان مقابل ورودی غار داخل آن را نگاه می‌کردند با نگرانی به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم: اگر یکی از آن‌ها زیر پایش را ببیند ما را خواهد دید! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای ابوبکر! چه گمان می‌کنی نسبت به دو نفری که سومین آنها خداست؟!.^۱

۳. توانمندی و بی‌نیازی

ره‌آورد دیگر توکّل، احساس توانمندی و در نتیجه اظهار بی‌‌نیازی در عمل است. آرامش و طمأنینه نفس که از اطمینان به کفایت و بسندگی خداوند برای بنده‌ای که به او توکّل کرده است، به دست آمده، حس توانمندی توصیف‌نشدنی به او می‌دهد. این حس توانمندی از آن جا ناشی شده است که خداوند را پشتیبان خود می‌داند و دل را به یاری کسی که هرگز مغلوب نمی‌شود پیوند زده است. ازاین‌رو نه تنها در درون او طمأنینه و آرامش موج می‌زند، بلکه از رفتار او بی نیازی هویدا می‌شود. کسی‌که به این درجه از اطمینان نفس رسیده، حقیقت توکّل را درک کرده است و هرگز گفتار یا رفتاری که نشانه ضعف و ناتوانی باشد از او مشاهده نمی‌شود، اگر چه در موضع ضعف و حتی اسارت قرار گرفته باشد. ذکر مثال برای انسان‌هایی با این ویژگی، چندان دشوار نیست و انسان‌هایی که الگوی کرامت و عزّت انسانی‌اند کم نیستند. قرآن کریم