آورده است از بین ببرد. قرآن کریم در آیه (اللَّهُ خالِقُ کلِّ شَی‏ءٍ وَ هُوَ عَلی‏ کلِّ شَی‏ءٍ وَکیلٌ)^۱ خداوند را آفریننده و وکیل تمام مخلوقات معرفی کرده است. جمله اول این آیه، ناظر به توحید در خالقیت است و جمله دوم به توحید ربوبی دلالت دارد؛^۲ ‏یعنی خدا آفریننده هر چیزی است و بر همه چیز تسلط دارد و وکیل و نگهبان است. سپس در ادامه می‌فرماید: «کلید آسمان و زمین در دست اوست».^۳ این تعبیر بدان معناست که روزی خلایق نیز به دست او و در اختیار اوست.^۴ ازاین‌رو برای این که هر دو طرف را به منافعی که مصالح آنان است برساند، نیاز به بستن راه بر یکی نیست؛ بلکه قادر است هر یک از آنان را از راه دیگری به منافعشان برساند. البته این در صورتی است که هر دو تحت شرایط مساوی به خداوند توکّل کرده باشند اما اگر شرایط طرفین مساوی نباشد، در آن صورت هر یک را به منافعی که شایستگی آن را دارد می‌رساند. همچنین اگر محدودیت از ناحیه آن خواسته باشد، آن گونه که در مثال ذکر شد، در این صورت کسی که برای نیل به آن هدف تلاش بیشتری کرده و زمینه بهتری را فراهم کرده است به مقصودش می‌رساند و البته آن دیگری را بی بهره نمی‌گذارد، بلکه او را نیز به مطلوبی می‌رساند و در آینده به او نشان می‌دهد که خیر و صلاحش در آن بوده است. یعنی خداوند هر دو را به خیر و صلاحشان رهنمون می‌شود، بی آن که آن را طلب کرده باشند و یا آن خیر و صلاح را در اولویت قرار داده باشند.

را نادیده بگیرد. روشن است که چنین کسی از غافلان و بی‌خردان خواهد بود.^۱

نتیجه آن که خداوند، صاحب همه اسباب و ابزار است و باید برای انجام امور خویش از اسباب آن کمک گرفت، اما اسباب تماماً در دست پروردگار و در اختیار اوست. پس نقش اصلی را در حقیقت، صاحب سبب ایفا می‌کند، نه خود سبب. همچنین باید توجه داشت در بسیاری از امور، اسباب و واسطه‌های خداوند، متعدد و متنوع‌اند. پس هنگام فقدان، ازکارافتادگی و یا امتناع یکی از اسباب، نا‌امیدی روا نیست و تصور بسته شدن دست خداوند برای رفع نیاز و خواسته ما خیالی باطل است.

پرسش دوم

اگر انسان برای انجام عمل خاصی به خدا نیز توکّل کند و از او یاری بخواهد، اما توکّل او همزمان و همراه باشد با توکّل فرد دیگری که طرف مقابل اوست، در این صورت خداوند جانب کدام‌یک از آن دو متوکّل را می‌گیرد؟ همانند دو داوطلبی که هر دو یک رشته تحصیلی را در یک دانشگاه انتخاب کرده و برای رسیدن به این خواسته خود به خدا توکّل نیز کرده‌اند.

پاسخ: پاسخ این پرسش در وکیل دو طرفه بودن یا همزمان بودن وکالت خداوند نسبت به بندگانش نهفته است. به راستی خداوند قادر است در آنِ واحد وکیل همه بندگانش باشد بی آن که نفع یکی از آنان را با نفع دیگری در تعارض قرار دهد و یا به خاطر یکی از بندگانش نفع بنده دیگرش که او نیز به خدا توکّل کرده و لوازم آن را به حد کمال