۱. تلاش و حرکت

همان گونه که در معنای اصطلاحی توکّل اشاره شد، توکّل همواره با تلاش و حرکت توکّل‌کننده همراه است و امیدواری به سامان یافتن امور بدون سعی و تلاش، خیالی باطل است. آیات و روایات فراوانی وجود دارد که ما را به تلاش و کوشش در امور زندگی و استفاده از ابزار و امکانات طبیعی سفارش کرده است. خداوند می‎فرماید: «برای انسان بهره‏ای جز سعی و کوشش او نیست»^۱ و نیز می‌فرماید: «و آن کس که سرای آخرت را بطلبد، و برای آن سعی و کوشش کند ـ در حالی که ایمان داشته باشد ـ سعی و تلاش او، [از سوی خدا] پاداش داده می‌شود».^۲ بنابراین از لوازم عملی تحقق توکّل این است که توکّل‌کننده، نهایت تلاش و کوشش خود را برای کسب روزی و رسیدن به اهداف مورد نظر به کار گیرد، امّا نتیجه کار را به خدا واگذارد. همان گونه که پیش‌تر نیز بیان کردیم، رسول خدا صلی الله علیه و آله ادعای افرادی را که دست از کار کشیده، خود را متوکّل می‌دانستند، نادرست دانست و آنان را سربار جامعه خواند.

استاد مصباح یزدی درباره لزوم پیگیری اهداف از طریق اسباب، معتقد است حکمت الهی اقتضا می‌کند جریان امور بر اساس اسباب عادی واقع شود و انتظار انجام امور از مسیری جز اسباب عادی، مخالفت با خواست و اراده خداوند است و البته به نتیجه نمی‌رسد. انجام امور از مسیر اسباب عادی نیز بدین معنا نیست که به طور مثال روزیِ

کردن نیست و جز خدا یاوری حقیقی نمی‌توان یافت.^۱ لذا در تفسیر آیه (إِنْ ینْصُرْکمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکمْ وَ إِنْ یخْذُلْکمْ فَمَنْ ذَا الَّذِی ینْصُرُکمْ مِنْ بَعْدِهِ)^۲ آمده است: «قدرت خدا بالاترین قدرت‌هاست، به حمایت هر کس اقدام کند هیچ کس نمی‌تواند بر او پیروز گردد و نیز اگر حمایت خود را از کسی برگیرد، هیچ کس قادر به‌ حمایت او نیست. بنابراین کسی که همه پیروزی‌ها از او سرچشمه می‌گیرد، باید به‌ او تکیه کرد، و از او کمک خواست».^۳ اگر انسان به این آگاهی‌های شش‌گانه دست یابد، به آیه ۱۶۰ سوره آل عمران ایمان می‌آورد که فرمود: «اگر خدا یاریتان کند، کسی بر شما پیروز نخواهد شد و اگر شما را رها سازد (خوار کند) کیست که پس از او یاریتان کند؟ پس مؤمنان باید بر خدا توکّل کنند». همچنین یقین می‌کند جز خداوند هیچ یار و یاور قابل اطمینانی وجود نخواهد داشت.^۴

ب ـ لوازم عملی توکّل

پس از آگاهی به لوازم معرفتی توکّل که زمینه‌ساز توکّل انسان به خداست، دانستن لوازم عملی آن نیز ضروری است؛ زیرا به کار بستن آنها، ما را در تحقق مفهوم توکّل یاری می‌کند و بدون این لوازم عملی، توکّل به خداوند تحقق نمی‌یابد و نادرستیِ ادّعای مدّعی آشکار می‌گردد. در زمینه لوازم عملی وکالت، چند رفتار وجود دارد که در ادامه می‌آید.