انواع عزّت انسان

با توجه به معانی لغوی «عزّت»، این مفهوم، مراتبی از شدت و ضعف و کمال و نقصان دارد. بر این اساس، عزیز مطلق یا همان توانای حقیقی و مطلق که شکست‌ناپذیر است فقط خداست، اما عزّت در مراتب نازل‌تر برای انسان‌ها نیز ممکن است. انسان‌ها نیز در شرایطی می‌توانند توانمندی بالایی داشته باشند و عزیز خوانده شوند؛ همانند عزّت فرعون که ساحران بنی‌اسرائیل پیش از آغاز مبارزه با حضرت موسی علیه السلام آن را بر زبان جاری کردند و گفتند: «به عزّت فرعون سوگند که حتماً ما پیروز خواهیم شد»^۱ و خدای متعال آن را نفی نفرمود و پس از یادکرد نقل قول ساحران، آن را نیز رد نکرد.

عزّت انسان را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد: استقلالی؛ غیر استقلالی. عزّت استقلالی آن است که انسان، خود یا مخلوق دیگری را عزیز بداند بی آن که توانمندی‌اش را مرهون لطف پروردگار و وابسته به عنایت او به شمار آورد. در مقابل، عزّت غیر استقلالی، همان توانمندی است که منشأ آن از ناحیه فرد دیگری است و از طرف موجود دیگری عطا شده است. از منظر قرآن کریم، عزیز بودن انسان، شدنی است ولی باید توجه داشت که هر عزّتی که انسان بدان دست می‌یابد از طرف خداست؛ زیرا غیر از خدا، هر چیزی، در ذاتش فقیر و ذلیل است و چیزی را مالک نیست، مگر آن که خدا به او ترحم کند و سهمی از عزّت به او بدهد.^۲

صاحب‌نظران و از جمله راغب در مفردات اضافه می‌کند که «عزّت حالتی در انسان است که نمی‌گذارد مغلوب شود».^۱

بر این اساس «عزّت نفس» توانمندی یا توانی است که اگر فردی آن را در درون خود بیابد و احساس ‌کند، خود را از اظهار ذلّت، نیاز و وادادگی در برابر دیگران نگاه می‌دارد.

کاربردشناسی عزّت در قرآن و حدیث

واژه «عزّت» در متون دینی به چند معنا از جمله «صلابت» و «قاهریت»،^۲ «غلبه»،^۳ «نادری» و «نایافتنی»^۴ و نیز در مطلق «صعوبت و سختی»^۵ و «غیرت و حمیّت»^۶ به کار رفته است اما در اغلب موارد، «عزّت» به معنای «توانمندِ همیشه پیروز» است.^۷ به همین دلیل، عزیز واقعی و توانمند همیشه پیروز و شکست‌ناپذیر، فقط خداست؛ کسی که عزّتش اصیل است و آن را از دیگری نگرفته است. این حقیقت موجب شده است که خدای متعال، تمام عزّت را به ذات مقدس خود اختصاص دهد و فرماید: «هر که عزّت بخواهد، بداند همه عزّت از آنِ خداست».^۸