251
قرآن کتاب اخلاق

آنان را به اطاعت از خدا و رسولش دعوت می‌کند، این صفات اخلاقی را برای آنان بر می‌شمرد.

از مجموع سه فضیلت اخلاقی یاد شده «احسان» شکل می‌گیرد و عامل به این رفتارها «محسن» (نیکوکار) و البته محبوب خداست.

تفاوت ارزش «کظم غیظ» و «عفو»

فروخوردن خشم، بسیار دشوار است و به همین علت ارزش بالایی دارد. ارزش تسلط بر نفس خود هنگام خشم، در حدیثی از امام علی علیه السلام هویداست. امام علیه السلام برای فرزندش امام حسن علیه السلام فروخوردن غیظ را به نوشیدن جرعه‌ای از شربت تشبیه می‌کند و می‌فرماید: «غیظ خود را فرو بخور؛ زیرا من جرعه‌ای از نظر حُسن عاقبت، شیرین‌تر و لذیذتر از آن ندیدم».۱ خشم اگر فرو خورده نشود و فرصت عرض اندام یابد، چنان آتشی بر پا می‌سازد که تنها میوه‌اش ندامت، حسرت و تأسف است. فروخوردن خشم، تلخ است اما بدان دلیل که با تسلط بر آن جلوی بسیاری از رفتارهای زشت و نزاع‌ها و مصیبت‌ها سد می‌شود، ارزش دارد و تلخی آن گواراست.۲

اما «عفو» از «کظم غیظ» ارزشمند‌تر است؛ زیرا انسان دشواری فروخوردن خشم را بر خود هموار می‌کند که خود و دیگران را به سختی و مصیبت مبتلا نسازد اما آن گاه که می‌بخشد، نیکی و احسان خالص انجام داده و بزرگواری نموده است.۳ به علاوه، مرتبه عفو بعد از کظم

1.ربیع الابرار و نصوص الاخبار، ج۲، ص۲۲۰؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۱۶، ص۱۰۸: «تجرع الغیظ فانی لم أر جرعة أحلی منها عاقبة، و لا ألذ مغبة».

2.تفسیر الکاشف، ج‏۲، ص۱۵۸.

3.همان.


قرآن کتاب اخلاق
250

یکی دیگر از آیات دلالت‌کننده بر مطلوبیت و اهمیت عفو، آیه ۱۳۴ سوره آل عمران است:

(الَّذِینَ ینفِقُونَ فی السَّرَّاءِ وَ الضرَّاءِ وَ الْکظِمِینَ الْغَیظَ وَ الْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یحُبُّ الْمُحْسِنِینَ).

در این آیه، انفاق در حال تنگدستی و گشادگی یا در حال خوشی و اندوه،۱ فروخوردن خشم هنگام جوشش آن و مراقبت از غیظ خود به گاه مواجهه با ناجوانمردی و جفای اطرافیان، و عفو و بخشش آنان و صرف نظر از انتقام و تلافی، سه صفتی است که خدا برای پرهیزکاران بر شمرده است و در پایان، خود را دوستدار این گروه از بندگان خویش اعلام می‌دارد. اعلام دوستی با این بندگان، نشانگر اهمیت این صفات برجسته اخلاقی است. اما نکته جالب توجه در این آیه آن است که همه صفات یاد شده، برای حُسن تعامل با هم‌نوعان و تقویت رابطه با برادران ایمانی است. نکته جالب‌تر آن که بر اساس این آیه، کسب محبوبیت در پیشگاه پروردگار فقط از راه عبادت و بندگی و اصلاح رابطه بنده و خدا نیست، بلکه از طریق اصلاح رابطه بنده با هم‌نوعان بویژه برادران ایمانی نیز میسّر است. این پیام آیه، اهمیت حُسنِ رابطه میان‌فردی و تحکیم روابط اجتماعی میان مؤمنان را درآموزه‌های دینی حکایت می‌کند. نکته سوم آن‌که این فضایل اخلاقی سه‌گانه، آن هنگام ارزش والایی دارند که مؤمنان به آن پیراسته باشند؛ زیرا خداوند در این آیه در مقام برشمردن صفات پرهیزکاران است۲ و پس از آن که مؤمنان را خطاب ‌و

1.ر.ک: مجمع البیان، ج‏۲، ص۸۳۷؛ تفسیر الکاشف، ج۲، ص۱۵۸.

2.ر.ک: التفسیر المبین، ص۸۴؛ تفسیر الکاشف، ج‏۲، ص۱۵۸.

  • نام منبع :
    قرآن کتاب اخلاق
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد تقي سبحاني نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    اتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 59705
صفحه از 291
پرینت  ارسال به