که از اساسی‌ترین محورهای معارف غنی قرآن کریم به شمار می‌رود. به هر تقدیر وجود آیات بی‌شمار در موضوعات اخلاقی، تردیدی برای مخاطبان باقی نمی‌گذارد که بخش وسیعی از آموزه‌های اخلاقی دین را می‌توان و البته باید از قرآن کریم فرا گرفت و در حقیقت، قرآن منبع اصلی درک معارف اخلاقی دین است.

اثر پیش رو، خود گواهی است بر رابطه اخلاق و قرآن؛ چرا که در آن تلاش شده است دیدگاه قرآن کریم در باره فضایل اخلاقی نشان داده شود.

شاکله

شاکله انسان‌ها از مجموعه‌ای از صفات اخلاقی پسندیده و ناپسند تشکیل شده است. صفات اخلاقی پسندیده را در علم اخلاق «فضایل» و صفات ناپسند را «رذایل» می‌نامند. رفتارهای آدمی غالباً از این صفات اخلاقی سرچشمه می‌گیرد. در آغاز، ذکر چند نکته پیش‌فرض در باره صفات اخلاقی ضروری است:

۱. شاکله انسان‌ها، همان سرشت و طبیعتی است که شخصیت هر فرد بدان شکل گرفته است. با شکل‌گیری شاکله انسان، رفتارهای او متناسب با آن شاکله یا طبیعت صادر می‌شود.^۱ یکی از عوامل شکل‌دهنده شاکله، خُلق و خوی آدمی است. ازاین‌رو شاکله بر رفتار تأثیر می‌گذارد؛ زیرا خُلقیات بخش اصلی شاکله انسان را تشکیل می‌دهد. قرآن کریم در تأثیر شاکله‌ یا طبیعت هر فرد در رفتارهایش می‌فرماید:

نظر می‌رسد اگر عقل را در فهم و درک حُسن و قبح توانمند بدانیم، باز هم نمی‌توان آن را در اخلاق، از دین و آموزه‌های آن بی‌نیاز دانست؛ زیرا عقل در احکام کلی توانمند است اما در جزئیات چاره‌ای جز پناه بردن به تعالیم دینی ندارد. البته اخلاق از چند جهت به دین نیازمند است، مانند چیستی و تعریف مفاهیم اخلاقی؛ تعیین ملاک اخلاقی بودن افعال؛ تأیید گزاره‌های عقلی ـ اخلاقی؛ مقام تحقّق و ضمانت اجرا؛ قدسیت و تعالی‌بخشی گزاره‌های اخلاقی حاصل از عقل؛ ارائه الگوی اخلاقی؛ تعیین اهداف؛ تبیین و شرح احکام جزئی اخلاقی که برای عقل به آسانی قابل کشف و فهم نیست.^۱

رابطه اخلاق و قرآن

پس از بیان رابطه دین و اخلاق، شاید اشاره به رابطه اخلاق با قرآن چندان ضرورت نداشته باشد؛ زیرا قرآن که نخستین و البته معتبرترین سند معارف دین اسلام به شمار می‌آید، آیات اخلاقی بسیاری دارد که هر خواننده‌ای را مجاب می‌کند که میان قرآن کریم و اخلاق، ارتباط محکمی وجود دارد. یکی از اساسی‌ترین محورهای ارتباط قرآن و اخلاق، موضوع «تهذیب اخلاق» است. قرآن کریم بعد از یازده سوگند، سعادت انسان را در گرو تزکیة نفس می‌داند و می‌فرماید: (قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا * وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا).^۲ به علاوه قرآن کریم برای تهذیب اخلاق و رسیدن به کمالات و درک معارف دین، برنامه ویژه و اختصاصی دارد