و امام حسن عسگری علیه السلام در دو تعبیر فرمودند: «نشانه تواضع این است که به هر کس برخورد کردی سلام کنی. سلام نام خداست و خداوند نیز افشاء نام خود را دوست دارد». به همین دلیل مصداق بارزی از تواضع را سلام کردن معرفی نموده‌اند.

این سنّت به حدّی مهم است که قرآن مجید در موارد متعدد با صراحت به آن امر می‌کند و در روایات اهل بیت: نیز در باره آن تأکید شده و پاداش زیادی برای آن در نظر گرفته و از ترک سلام نکوهش شده است.

اگر تحیّت مذکور در آیه را فقط به گفتن سلام محدود ندانیم و آن را شامل هر کار نیکی بدانیم، فهم و برداشت جامع‌تری از آیه شریفه خواهد بود. این معنا را علی بن ابراهیم در تفسیر خود از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نقل کرده است. او به نقل از این دو امام۸نقل کرده است که مقصود از «تحیّت» سلام و یا هر کار نیکی دیگر است. ازاین‌رو جبران لطف برادر دینی به پاسخی بهتر از لطف او، از سجایای کریمان و فروتنان است.^۱

۲. فروتنی گفتاری

نوع دوم فروتنی، فروتنی در گفتار است. گفتار نیز خود نوعی رفتار به شمار می‌آید اما آن گاه که قسیم رفتار شود مصداق رفتار نیست. آیه پیش‌گفته^۲ می‌تواند مصداق فروتنی گفتاری باشد اگر مقصود از آن را به سلام گفتن منحصر بدانیم. به هر حال، به کار بردن کلمات نیکو در

سلام کردن

از بارزترین مصادیق فروتنی رفتاری، پیشی گرفتن در سلام کردن به یکدیگر است. امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است: «مِنَ التَّوَاضُعِ أنْ تُسَلِّمَ عَلَی مَنْ لَقِیتَ؛^۱ سلام کردن به افرادی که با آن‌ها ملاقات می‌کنی تواضع است». البته آن حضرت در این روایت رفتارهای دیگری چون نشستن در هر جای مجلس، ترک مجادله و نیز بیزار بودن از تعریف و تمجید به خاطر پرهیزکاری و تقوا را از زمره رفتارهای فروتنانه یاد کرده است.^۲

پاسخ بهتر به محبّت دیگران

(وَ إِذا حُییتُمْ بِتَحِیةٍ فَحَیوا بِأحْسَنَ مِنْها أوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی‏ کلِّ شَی‏ءٍ حَسیباً)

خداوند در این آیه به مسلمانان امر می‏کند که سلام مسلمان را به صورتی بهتر از سلام خودش پاسخ دهند و سلام غیر مسلمان را با «علیکم» پاسخ دهند نه بیشتر. بنابراین پاسخ بهتر گفتن، به مسلمانان اختصاص دارد.^۳

البته همان گونه که پیشی گرفتن از دیگران در سلام کردن فروتنی است، پاسخ بهتر به سلام‌کننده نیز مستلزم فروتنی است؛ زیرا کسی که متواضع نباشد هرگز پاسخی بهتر به سلام‌کننده نمی‌گوید. امام صادق علیه السلام