گونه‌ای پسندیده است که آنان فروتنی و خضوع فرزند خود را حس کنند و مهر و محبت او را آشکارا دریابند تا در ازاء دستگیری‌های فرزند، احساس شرمندگی و حقارت بر آن‌ها عارض نشود.^۱

قرآن کریم در سه آیه دیگر، نیکی و احسان به پدر و مادر را سفارش کرده است.^۲ این تکرار، نشان از اهمیت نیکی به والدین است. البته تعبیر قرآن کریم در این آیات، احسان و نیکی به پدر و مادر است اما به روشنی پیداست که احسان و نیکی همراه با فروتنی، مطلوب است و با فخرفروشی و تکبّر، پسندیده نیست و اجر و پاداشی ندارد.

میان تواضع در پیشگاه خدا و نیز در برابر پدر و مادر یا کسانی که در حکم والدین‌اند، با تواضع نزد مردم، تفاوت وجود دارد و آن این است که فروتنی در نزد گروه نخست باید با تذلّل همراه باشد زیرا آنان ولی نعمت‌اند. ازاین رو، بنده یا فرزند، باید برای پروردگار یا پدر و مادر خویش، پر و بال بگشاید و با تذلل، محبّت و نیکی کند. این در حالی است که فروتنی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نسبت به مؤمنان فقط از روی محبت است. استاد جوادی آملی در بیان تفاوت این دو نوع تواضع می‌نویسد:

این پر و بال گشودن (فروتنی فرزند برای والدین)، با نوعی ترحّم و تذلّل به معنای ذلولانه، آمیخته است؛ امّا پر و بال گشودن پیامبر صلی الله علیه و آله از روی محبت و رئوفانه است نه ذلولانه.^۳

در باره خشوع در پیشگاه خدا سؤال شد. آن حضرت فرمود: «فروتنی در نماز آن است که بنده با تمام دلش به پروردگار خود رو کند».^۱

۲. فروتنی در پیشگاه والدین

(وقَضی رَبُّک ألاّتَعبُدوا إلاّإیاهُ وبِالوالِدَینِ إحساناً إمّا یبلُغَنَّ عِندَک الکبَرَ أحَدُهُما أو کلاهُما فَلاتَقُل لَهُما اُفٍّ ولاتَنهَرهُما وقُل لَهُما قَولاً کریما واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَةِ وقُل رَبِّ ارحَمهُما کما رَبَّیانی صَغیراً)

یکی از موارد فروتنی، فروتنی در پیشگاه پدر و مادر است. بی شک دلیل تواضع نسبت به والدین بر کسی پوشیده نیست. به همین جهت از قلم‌فرسایی پرهیز می‌کنیم اما در اهمیت آن همین بس که خداوند در قرآن کریم فرموده است: «پروردگار تو چنین مقرر فرمود: جز او کسی را نپرستید و به پدر و مادر خویش نیکی و مهربانی کنید. هر گاه یکی از آنها یا هر دو پیش تو به سنّ پیری برسند، با آنها تندی مکن و آنها را آزرده‌خاطر نساز و از خود مران و با آنان با احترام و محبت سخن بگو».

علامه طباطبایی در بخشی از تفسیر این آیه می‌گوید:

کلمه «خفض جناح» یا گستراندن بال و پر، کنایه از مبالغه در تواضع و خضوع زبانی و عملی است. به این جهت کلمه «جناح» را به «ذلّت» مقیّد کرد و فرمود: (جَناحَ الذُّلِّ). بر اساس این آیه، در معاشرت و گفتگو با پدر و مادر، تواضع و خضوع فرزند به