برتری ظاهری، در دنیا به راحتی شناسایی و با کمترین جستجویی، مشاهده می‌شود؛ مانند برتری از حیث علمی، جاه و مقام اجتماعی یا توان مالی. ویژگی این نوع برتری، حقیقی نیست؛ زیرا موجب کمال انسانی نمی‌شود. چه بسیار عالمان و اندیشمندانی که از انسانیت بویی نبرده‌اند و چه بسیار صاحبان جاه و ثروت که از کمالات انسانی فاصله بسیار دارند.

نوع دیگر برتری و فضیلت، با معیارهای دنیوی شناسایی نمی‌شود و تنها خداوند از حقیقت آن آگاه است. این نوع برتری، برتری از حیث تقوا و پرهیزگاری و داشتن فضایل و سجایای اخلاقی پسندیده و در یک کلام، محبوبیت و تقرّب نزد خداوند است؛ معیاری که خداوند آن را با آیه شریفه (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ) به صراحت بیان فرموده است. این معیار برتری، از جمله معیارهایی است که همیشه ‌آشکار نیست. چه بسیارند افرادی که تقوا و پرهیزکاریشان در ظاهر به چشم نمی‌آید اما در نهان، رابطه خود را با پروردگار خویش اصلاح کرده‌اند، و از مقرّبان درگاه اویند. کم نیستند افرادی که در پاکی، تقوا و پرهیزکاری سرآمد روزگار خود هستند اما از مال، ثروت، علم و منزلت اجتماعی بی بهره‌اند و در جامعه در نهایت گمنامی زندگی می‌کنند اما نزد آسمانیان چون خورشید تابان می‌درخشند و مشهورند.

قرآن کریم، سُخره گرفتن برادر ایمانی را نهی می‌کند و علت زشتی آن را احتمال بهتر بودن فرد مسخره‌شده می‌داند و می‌فرماید:

(یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی‏ أنْ یکونُوا خَیراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی‏ أنْ یکنَّ خَیراً مِنْهُن).^۱

این که در حقیقت چه کسی نزد خداوند پرهیزکارتر است و سرانجامِ خوشی خواهد داشت، برای افراد بشر نامعلوم است؛ زیرا پرهیزکاری بر دو پایه استوار است: ایمان و عمل صالح، و ارزشمندی عمل صالح نیز در گرو حُسن نیت است، و هم ایمان و هم نیّتِ انسان، از امور درونی است و به طور یقینی احرازشدنی نیست. بنابراین در باره هم‌نوعان نمی‌توان قضاوت قطعی کرد و آنان را محبوب یا مبغوض درگاه الهی دانست. همچنین سرانجام افراد نیز نامعلوم است؛ چه بسیار گنهکارانی که در پایان موفق به توبه و بازگشت به سوی پروردگار می‌شوند و جایگاهی والا نزد خداوند می‌یابند و چه بسیار مؤمنان و نیکوکارانی که در پایان پیرو شیطان می‌گردند و از درگاه الهی رانده می‌شوند. ازاین‌رو هیچ کس مجاز نیست خود را به خاطر اموری چون دانش بیشتر، مقام و منصب بالاتر، ثروت فراوان‌تر یا حتی عبادت و بندگی بیشتر، برتر از دیگری بداند و او را خفیف بشمارد. بر اساس آموزه‌های قرآنی و روایی، برخورد متکبرانه با هم‌نوعان به هیچ وجه جایز نیست و حتی پیامبران نیز علی رغم جایگاه رفیعشان در پیشگاه خدا، به تکبر در مقابل انسان‌های دیگر یا خفیف و سبک شمردن آنان مجاز نیستند.

فلسفه فروتنی

چگونه فروتنی را می‌توان مهم‌ترین راهبرد دین اسلام برای روابط میان‌فردی انسان‌ها دانست؟ پاسخ به این سؤال، فلسفه فروتنی را آشکار می‌سازد. برای پاسخ، تبیین جایگاه انسان و برخورداری از کرامت و حرمت ذاتی، ضروری است. گفتیم که انسان‌ها نسبت به یکدیگر دو نوع فضیلت و برتری می‌توانند داشته باشند. یکی برتری‌ باطنی یا واقعی و دیگری برتری‌ ظاهری یا غیر واقعی.