185
قرآن کتاب اخلاق

فقر ذاتی انسان و وابستگی به لطف و عنایت خداوند در تمام لحظات و آنات،۱ نخستین وظیفه انسان برابر پروردگارش اوج فروتنی و خضوع و اظهار تذلل خواهد بود. بر این اساس، انسان باید هم در ارتباط با هم‌نوعان خویش متلبّس به فضیلت اخلاقی فروتنی باشد و هم در رابطه با پروردگار خویش این فضیلت اخلاقی را در حدّ اعلا در خود ایجاد کند؛ پس بدون خصلت تواضع، نه در پیشگاه خداوند محبوبیت می‌یابد و نه نزد هم‌نوعان خویش.

۳. حبّ ذات و نفس

حبّ انسان نسبت به ذات خویش نیز مستلزم آن است که نسبت به هم‌نوعانش فروتن باشد. توضیح آن که حبّ ذات، از جمله اصیل‌ترین گرایش‌های فطری موجودات به مفهوم عام و انسان به طور خاص است. اگر انسان در زندگی خویش همواره به دنبال سعادت، منفعت و آسایش است و از درد و سختی و خسارت فرار می‌کند، به خاطر همان ویژگی حبّ ذات است که وجودش با آن سرشته شده است. این خصلت انسان را اغلب اندیشمندان و از جمله اندیشمندان مسلمان تصدیق کرده‌اند.۲ از این ویژگی، سه خصلت حبّ بقا، لذّت‌جویی و کمال‌خواهی نشأت می‌گیرد. قرآن کریم در توصیف انسان می‌فرماید:

(إنَّ الانسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذَا مَسَّهُ الشَّرُ جَزُوعاً وَ إذَا مَسَّهُ الخَیرُ مَنُوعاً).۳

1.ر.ک: تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۴۷۹؛ کنز الدقائق، ج۱۰، ص۵۵۴؛ فتح الباری، ج۱۱، ص۲۳۳.

2.ر.ک: فلسفتنا، ص۳۶؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۱۸.

3.معارج: ۱۹ ـ ۲۱.


قرآن کتاب اخلاق
184

پروردگار خویش است، پس لازم است او به سوی خدای خویش با توبه و انابه رجوع کند و خداوند نیز ابتدا توفیق توبه و بازگشت را به بنده خویش عطا کند و پس از توبه او، مجدداً توبه بنده‌اش را بپذیرد.۱

صاحب تفسیر البیان در تفسیر آیه پانزدهم سوره فاطر می‌نویسد:

بدان که فقر و نیاز در موجودِ ممکن، عین ذات اوست؛ به این معنا که وجودش، وجودِ متعلق است، نه این که وجودش چیزی است و تعلّق، یک چیز دیگر، بلکه وابستگی، در متنِ وجود اوست. این نوع وجود، ذاتاً فقیر است زیرا عین نیاز است. همان گونه که ذات خداوند متعال، عین بی‌نیازی است.۲

در تفسیر نمونه نیز در باره این آیه می‌خوانیم:

آری، بی‏نیاز حقیقی و قائم بالذات، در تمام عالم هستی، یکی است و او خداست. همه انسان‌ها بلکه همه موجودات، سر تا پا نیازند و فقیر و وابسته به آن وجود مستقل، که اگر لحظه‏ای ارتباطشان قطع شود هیچ‌اند و پوچ.

همان گونه که او نیاز مطلق است، انسان‌ها فقر مطلق‌اند، و همان گونه که او قائم به ذات است، مخلوقات همه قائم به او هستند، چرا که او وجودی است بی نهایت از هر نظر، و واجب الوجود در ذات و صفات.۳

با توجه به آیات متعدد در بیان نیازمندی و ناتوانی انسان و بی‌نیازی و توانمندی خدا، و نیز اتفاق نظر مفسّران و اندیشمندان مسلمان در باره

1.ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۲۴۵.

2.ر.ک: بیان السعادة،‌ ج۳، ص۲۷۹.

3.تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۲۲۰.

  • نام منبع :
    قرآن کتاب اخلاق
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد تقي سبحاني نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    اتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 59613
صفحه از 291
پرینت  ارسال به