ذاتیِ» انسان به خداست. اصلی که در فلسفه و حکمت به «وجود رابط» تعبیر می‌شود. معرفت به فقر ذاتی انسان، دلیل مهمّی برای متصف بودن انسان به فضیلت اخلاقی تواضع است. تفاوت این دلیل با ادلّه دیگر این است که درک فقر ذاتی نفس خود، باعث فروتنی حداکثری انسان برابر ولی نعمت و هستی‌بخش خویش یعنی پروردگار می‌شود؛ یعنی اگر ادلّه دیگر، فروتنی در تعامل با هم‌نوعان را موجب می‌شود، این آگاهی او را برابر خداوند، فروتن و خاضع می‌گرداند. قرآن کریم فقر مطلق بندگان را با صراحت تمام بیان می‌کند و آنها را به نکته‌ا‌ی اساسی آگاهی می‌دهد و می‌گوید:

(یا أیهُّا النَّاسُ أنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنی‏ُّ الْحَمِید).^۱
ای مردم! شما به خدا نیازمندید، و حال آن که خداوند هم‌اوست که بی‏نیاز و ستوده است.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌نویسد:

خداوند در این جمله، فقر را منحصر در انسان، و بی‏نیازی را منحصر در خود کرد؛ پس تمام انواع فقر، در مردم، و تمامی أشکال بی‏نیازی، در خدای سبحان است.^۲

وی همچنین در تفسیر آیه (ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا)^۳ با بیان معنای توبه می‌نویسد:

از آن جا که انسان حقیقتاً فقیر است، مالک هیچ خیر و سعادتی برای خود نیست و در نیل به این امور نیازمند لطف و عنایت

ترسیدند، ولی انسان آن را پذیرفت. به یقین او [در پی نبردن به مقام عظیم امانت‏] ستمکار نادانی است».^۱

واگذاری این مسئولیت الهی که برخی مفسران آن را «ولایت الهیه» می‌دانند، نشانه توانمندی انسان برای پذیرش این توانمندی از سوی خداوند است؛ زیرا او خودش انسان را با این توانمندی آفریده است. البته خداوند در پایان این آیه (واگذاری این مسئولیت الهی به انسان و پذیرش او)، به نادانی و ستمکاری انسان اشاره می‌کند اما بر اساس بیان زیبای علامه طباطبایی، نادان و ستمکار دانستن انسان از آن حکایت دارد که او توان و شأنیت دانایی و عدالت‌ورزی را نیز دارد؛ چیزی که از عهده دیگر مخلوقات برنمی‌آید. بنابراین واگذاری این مسئولیت، خود نوعی تکریم و احترام است و اگر این گونه نبود انسان‌ها از پذیرش مسئولیت‌های بزرگ در زندگی دنیوی امتناع می‌کردند در حالی که تقریباً همه آنان این مسئولیت‌ را هر چه قدر که بزرگ باشد با آغوش باز می‌پذیرند و به آن افتخار می‌کنند.

به هر روی، این اندازه تکریم انسان از سوی خالقش، حجّت را بر او تمام می‌کند که هم‌نوع خویش را محترم بشمارد و برابر او متواضع و فروتن باشد؛ چرا که خدا نیز او را احترام کرده و جانشین خویش بر روی زمین قرار داده است.

۲. آگاهی از فقر نفس خویش

یکی دیگر از امور سازنده رفتار اخلاقی و به‌ویژه تأثیرگذار در ایجاد فروتنی و تواضع در خُلقیات انسان، توجه داشتن به اصل «فقر و نیاز