اما مفهوم و معنای اصطلاحی واژه «اخلاق» عبارت است از «حالتی از نفس انسانی که باعث می‌شود کارها و ویژگی‌هایش را بدون آن که قصد یا توجه داشته باشد بروز دهد».^۱ به عبارت دیگر، «حالتی است که در نفس انسان نفوذ می‌کند و باعث می‌شود تا افعال [و ویژگی‌هایش] بدون فکر و تأمل و به صورت ملکه از او صادر شود».^۲ همچنین در تعریف دیگری آمده است «اخلاق آن صفات فطری یا اکتسابی است که در وجود انسان استقرار یافته و در سلوک خوب و بد انسان اثر می‌گذارد و برخی از این خُلقیات، پسندیده و برخی ناپسند است».^۳ ابوعلی مسکویه در این باره می‌نویسد: «خُلق، حالتی برای نفس انسان است که او را به رفتارهایش سوق می‌دهد بی آن که نیاز به فکر و تأمل باشد».^۴ علامه مجلسی نیز در تعریف اخلاق می‌گوید: «خُلق همان ملکه برای نفس است که موجب می‌شود فعل به آسانی صادر شود».^۵ فیض کاشانی هم اخلاق را این گونه تعریف می‌کند: «خُلق عبارت است از هیئتی که در نفس انسان راسخ می‌شود به گونه‌ای که موجب می‌شود افعال انسان به آسانی و بدون فکر و تأمل صادر شود».^۶

حاضر برخی از مهم‌ترین فضایل اخلاقی را از منظر قرآن کریم می‌کاود. در آغاز، مقصود از اخلاق، رابطه دین با اخلاق و نیز رابطه قرآن کریم با اخلاق، به‌اختصار بررسی می‌شود.

اخلاق

«اخلاق‏» جمع «خُلُق‏» و از ماده «خ ل ق» است و دو معنای اصلی دارد: ۱. ملاسة الشیء: نرمی و صافی چیزی؛ ۲. تقدیر الشیء: اندازه، هیئت و شکل چیزی.^۱ کتب لغت روشن می‌سازند که واژه «خُلق» غالباً به معنای دوم یعنی «تقدیر الشیء» به کار رفته است و معنای اول چندان استعمال نمی‌شود. بنابراین واژه «اخلاق» که به معنای نصیب است، یعنی نصیب مقدّر و مشخص، و «رجل متخلّق» یعنی شخصی که شکل و اندازه‌اش کامل است. این واژه، اسمی است برای «سجیه» و «طبیعت» انسان که بر اساس آن آفریده یا مطابق آن تربیت شده و شکل گرفته است.^۲ «خُلق»، «خُلُق» و «خَلق»، ریشه واحد دارند اما واژه «خَلق» به شکل و صورت ظاهری که با چشم دیده می‌شود اطلاق می‌گردد و واژه «خُلق» به صفات و ویژگی‌هایی باطنی افراد که با بصیرت درک می‌شود.^۳ به عبارت دیگر، صورت باطنی انسان، اوصاف و ویژگی‌های اوست که به شکل ظاهری برای روح او درآمده است و همان ‌گونه که شکل ظاهری انسان ممکن است زیبا و یا زشت باشد، روح او نیز به واسطه خُلقیاتش، زشت و زیبا و یا پسندیده و ناپسند است.^۴