177
قرآن کتاب اخلاق

شکسته‌نفسی و اظهار ادب است. برای مثال، فروتنی و تواضع پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به اصحاب خود، فاقد هر گونه معنای تبعیت و تسلیم است.۱

همچنین فروتنی، شدّت و ضعف دارد. نقطه آغازین اظهار فروتنی این است که انسان برای خود مرتبه‌ای بیش از آنچه که سزاوار و شایسته‌ آن است قایل یا متوقع نباشد؛ و نقطه نهایی فروتنی، اظهار تذلل و خواری است.۲ این معنا بیشتر زمانی اراده می‌شود که واژه «تواضع» برای اظهار بندگی مقابل خداوند به کار رود.

چرایی فروتنی

در قرآن، واژه «وضع» به معنای «تواضع» نیامده است ولی آیاتی که به فروتنی دلالت و بر آن تأکید می‌کنند یا صفت مخالف آن را یعنی تکبر و خودپسندی نفی می‌کنند،۳ از اهمیت فروتنی و فضیلت اخلاقی بودن آن حکایت دارند. علاوه بر آن در متون روایی نیز به این فضیلت مهم در روابط میان‌فردی بسیار تأکید شده است و دارنده صفت ضدش، یعنی متکبّر، از رحمت خدا دور دانسته شده است.۴ همچنین آثار و برکات

1.آل عمران: ۱۵۹: (فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک).

2.ر.ک: معجم مقاییس القرآن، ج۶، ص۱۱۸.

3.اسرا: ۳۷: (وَ لا تَمْشِ فِی الْأرْضِ مَرَحاً إِنَّک لَنْ تَخْرِقَ الْأرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً)؛ به خودپسندی بر زمین راه مرو، که زمین را نخواهی شکافت و به بلندی کوه‏ها نخواهی رسید؛ لقمان: ۱۸: (وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّک لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ کلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ)؛ به تکبّر از مردم روی مگردان و به خودپسندی بر زمین راه مرو؛ زیرا خدا هیچ به نازخرامنده فخرفروشی را دوست ندارد.

4.منتخب میزان الحکمة، ح۵۳۸۴: «امام صادق علیه السّلام: الکبرُ رِداءُ اللّهِ، فَمَن نازَعَ اللّهَ شیئامِن ذلک أکبَّهُ اللّهُ فی النّار؛ بزرϛ̘̠ردای خداست؛ پس هر که بر سر چیزی از آن با خدا کشمکش کند، خداونϠاو را در آتش سرنگون سازد.


قرآن کتاب اخلاق
176

«بارَش را روی زمین گذاشت» است؛ ازاین‌رو قرآن کریم نیز از مشتق این کلمه برای وضع حمل زنان استفاده کرده است.۱ این معنا وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم مخالف واژه «وضع»، «رفع» است۲ که به معنای بلندی و بلند کردن است. بر این اساس، اگر این واژه در باره انسان به کار رود نوعی معنای پایین‌دستی از آن فهمیده می‌شود. مثلاً «رجل وضیع» به معنای «مرد پَست»، و «رجل متواضع» به معنای «مرد فروتن» است.۳

اما واژه «تواضع» به معنای اظهار فروتنی، کوچکی و خواری۴ است. صاحب نضرة النعیم در باره معنای اصطلاحی تواضع می‌نویسد: «معنای اصطلاحی آن اظهار مرتبه پایین‌تر برای خود نسبت به کسی که تکریم او مقصود است».۵

برخی بر این باورند که در مفهوم تواضع نوعی تسلیم نیز وجود دارد؛ یعنی کسی که در مقابل دیگری متواضع است در حقیقت، نسبت به او تسلیم است و اوامرش مطاع است. ازاین‌رو تواضع را به سه مرتبه تقسیم کرده‌اند. این مرتبه عبارت است از: تواضع در برابر دین به معنای تسلیم احکام دینی بودن؛ تواضع در برابر خدا و تواضع در برابر حق و تسلیم حق بودن.۶ اما به نظر می‌رسد این ادعا، همه جا صادق نیست و معمولاً تسلیم یا عدم آن به فرد یا چیزی بستگی دارد که نسبت به آن تواضع می‌شود. به عبارت دیگر، گاهی در فروتنی هیچ گونه تسلیمی وجود ندارد و فقط

1.طلاق: ۴: (وَأُولَاتُ الْأحْمَالِ أجَلُهُنَّ أنْ یضَعْنَ حَمْلَهُنَّ).

2.لسان العرب، ج۸، ص۳۹۷.

3.ر.ک: الصحاح، ج۳، ص۱۲۹۹.

4.لسان العرب،‌ج ۸، ص۳۹۷.

5.موسوعة نضرة النعیم، ج۴، ص۱۲۵۶.

6.مدارج السالکین، ج۲، ص۳۴۸ ـ ۳۵۱.

  • نام منبع :
    قرآن کتاب اخلاق
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد تقي سبحاني نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    اتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 59734
صفحه از 291
پرینت  ارسال به