135
قرآن کتاب اخلاق

دوم آن که باید نسبت به معیار خوبی و بدی رفتارها، تغییر نگرش ممکن باشد تا بتوان از این طریق جامعه را به سوی شرم از رفتارهای به واقع ناپسند سوق داد و در صورت تصور نادرست نسبت به زشتی یک رفتار، آن را اصلاح کرد.

با این توضیح، حیا را به دو نوع «حیای خوب» و «حیای بد» یا «حیای درست» و «حیای نادرست» تقسیم می‌کنیم. حیای خوب یا درست همان پروایی است که نسبت به رفتاری که حقیقتاً ناپسند است و فطرت سالم از انجام آن شرم دارد، متجلی می‌شود. اما حیای نادرست، پروای بی‌موردی است که بدون توجیه خردمندانه تحقق می‌یابد. این تقسیم در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله این گونه منعکس شده است:

الحیاء حیائان: حیاء عقل و حیاء حمق، فحیاء العقل هو العلم و حیاء الحمق هو الجهل.۱
حیا دو گونه است: حیاء عقل و حیاء حماقت؛ حیاء عقل، علم است و حیا حماقت، نادانی است.

یعنی اگر با معیار درست، باور به زشتی رفتاری شکل بگیرد حیای انجام آن، مبتنی بر علم و معرفت به زشتی آن عمل است و اگر اعتقاد بر اساس علم و معرفت شکل نگیرد، جهل و نادانی است و حیای ناشی از آن نیز حماقت خواهد بود. چه بسیارند افرادی که از رفتارهایی مانند مطالبه حق خود، انجام تکالیف شرعی در برخی محیط‌ها، و امر به معروف و نهی از منکر شرم می‌کنند که البته این نوع شرم، حیای حماقت و نادانی است. از امام علی علیه السلام در باره مصادیق شرم ناشی از نادانی روایت شده است:

1.الکافی، ج۲، ص۱۰۶، ح۶.


قرآن کتاب اخلاق
134

گذاشتن بر اعمال زشت خود در آن روز،۱ هر انسان خردمند و دوراندیشی را بر آن می‌دارد تا حیا را سرلوح رفتارهای خود کند و در تمام دوران زندگی خود از این خصلت کلیدی فاصله نگیرد.

نتیجه آن که هر انسانی اگر برای نفس خویش حرمت و کرامت قائل باشد، هر چند در ظاهر، در منظر و مرآی کسی نباشد اما از خودش خجالت می‌کشد و حیا می‌کند و خود را با رفتارهای پست و ناپسند آلوده نمی‌کند. و البته چنین کسی آن گاه که در منظر دیگران باشد به طریق اولی رفتار زشت مرتکب نمی‌شود.

انواع حیا

در بحث مفهوم حیا، آن را انقباض نفس و وجود اکراه از انجام عمل زشت و ناپسند، به خاطر عیب‌گیری و سرزنش دیگران تعریف کردیم. حال اگر معیار درستی برای رفتارهای زشت وجود نداشته باشد معلوم نیست حذر کردن از رفتارهای زشت، مطابق با واقعیت باشد؛ یعنی چه بسیار رفتارهایی که انسان آنها را زشت می‌داند و از انجام آن شرم می‌کند اما در حقیقت زشت نیستند و گاهی هم پسندیده یا لازم است. همچنین چه بسیار رفتارهایی که در حقیقت ناپسندند اما آدمی آن را زشت نمی‌داند و مرتکب آن می‌شود. اگر این مطلب تأیید شود از آن دو نکته استخراج می‌شود: اول آن که باید معیار خوبی و بدی رفتارها روشن شود تا شرم و حیا فقط درباره رفتارهایی که حقیقتاً زشت‌اند تحقق یابد. و

1.یس: ۶۵: (الْیوْمَ نَخْتِمُ عَلی‏ أفْواهِهِمْ وَ تُکلِّمُنا أیدیهِمْ وَ تَشْهَدُ أرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یکسِبُونَ)؛ امروز بر دهان‏هایشان مُهر خاموشی نهیم و دست‏هایشان با ما سخن می‏گویند و پاهایشان به اعمالی که همواره مرتکب می‏شدند، گواهی می‏دهند.

  • نام منبع :
    قرآن کتاب اخلاق
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد تقي سبحاني نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    اتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 59714
صفحه از 291
پرینت  ارسال به