بی‌گمان برای رسیدن به اهداف خود، همان گونه که در بحث توکّل گذشت، از تلاش و کوشش گریزی نیست. پس اگر انسان در مسیر دستیابی به هدف، تحمل سختی‌ها را بر خود هموار نکند، تلاش‌ها را نیمه‌تمام خواهد گذاشت و پیش از آن که به نتیجه تلاش خود برسد و میوه تلاش و صبر را در قبال سختی‌ها بچیند، از ادامه کار صرف نظر کرده، بازمی‌ایستد. از کودکی آموخته‌ایم:

نابرده رنج گنج میسر نمی‌شودمزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

و در شعر عربی می‌خوانیم:

لا تَحسَب المَجدَ تَمراً أنتَ تَأکِلهُلَن تَبلُغَ المَجدَ حَتّی تَلعِقَ الصَّبراً.^۱
گمان مبر شوکت و آقایی، خرمایی است که تو آن را می‌خوریبه شوکت و آقایی نخواهی رسید مگر آن که به صبر ملتزم باشی.

البته باید توجه داشت که وجود انسان، با صبر عجین است و بدون آن امورش سپری نمی‌شود. در حقیقت، هنگام تعارض خواست و تمایلات شهوانی انسان با فرامین عقل، صبر تحقق پیدا می‌کند؛ اگر انسان هوای نفس و شهواتش را نادیده ‌گیرد و به حکم عقل یا آموزه‌های دین عمل کند. بنابراین صبر عبارت است از: توان ثبات محرّک‌های عقلی و دینی هنگام محرّک شهوت.^۲ و اگر این توان در آدمی نباشد، هرگز در امور خویش توفیقی به دست نخواهد آورد. لذا می‌بینیم که با آیاتی نظیر

مقصود این نوشتار، مطلق صبر نیست؛ بلکه صبر از منظر قرآن کریم و نیز متون روایی بررسی می‌شود.

اهمیت صبر

در قرآن کریم بیش از صد مرتبه موضوع «صبر» مطرح^۱ و به آن توصیه و تأکید شده است. فراوانی تأکید به صبر در این کتاب راهنما، بیان‌گر آن است که صبر از فضایل اخلاقی درجه دو و مکمل نیست، بلکه حاکی از اهمیت صبر و لزوم آن برای انسان در امور مادی و معنوی و دنیوی و اخروی است و بی‌شک بدون تمسّک به صبر در هیچ امری توفیقی حاصل نمی‌شود. ازاین‌رو خداوند صبر را یکی از مهم‌ترین امور در زندگی دانسته و فرموده است:

(وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِک لَمِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ).^۲
و هر که شکیبایی ورزد و درگذرد، هر آینه آن از مهم‌ترین کارهاست.

یکی از زیباترین جملات که علی‌‌رغم کوتاهی عبارت، اهمیت و کارکرد صبر را بیان می‌کند، حدیث شریفی است از امیرالمؤمنین علیه السلام که فرموده است:

الصبر مفتاح الفرج.^۳
صبر، کلید گشایش است.