ره‌آورد توکّل

اکنون که دانستیم لوازم معرفتی و عملی توکّل به خداوند کدام است، آگاهی به نتایج و پیامدهای آن نیز سودمند است؛ زیرا انگیزه توکّل را در مؤمنان افزایش می‌دهد. برای توکّل به خدا در متون دینی چند ره‌آورد ذکر شده است؛ برخی از آن‌ها مربوط به دنیا، و برخی اخروی است که عبارت‌اند از:

۱. کفایت کردن خداوند

کفایت کردن خداوند برای بنده‌اش که به او توکّل کرده است، از مهم‌ترین نتایج توکّل بر خداست.^۱ این نکته را خداوند بارها در قرآن کریم تصریح کرده است و تردیدی درباره آن برای انسان مؤمن باقی نگذاشته است. آیاتی چون: (وَ مَن یتوکل ‏ عَلی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکلُ‏ِّ شی‏ْءٍ قَدْرًا)^۲ و (وَ توکل عَلَی اللَّهِ وَ کفی‏ بِاللَّهِ وَکیلاً)^۳ و (إِنَّ عِبادی لَیسَ لَک عَلَیهِمْ سُلْطانٌ وَ کفی‏ بِرَبِّک وَکیلاً).^۴

صاحب المیزان در تفسیر آیه اخیر می‌گوید:

پرسش سوم

با توجه به لزوم بهره‌گیری از اسباب و ابزار، آیا می‌توان توکّل را مربوط به هنگامی دانست که دیگر هیچ کاری از انسان بر نمی‌آید و کنترل امور از دست او خارج شده است؟

پاسخ: بی شک بر اساس متون قرآنی و روایی، توکّل در همه حال و در هر شرایطی مطلوب و حق است و اختصاص به هنگامی ندارد که کاری از دست انسان برنمی‌آید. بنابراین حتی در زمان مهیا بودن ابزارها، اسباب و عوامل، توکّل لازم است. چه بسیار اسبابی که هنگام نیاز، از انجام کمترین کاری ناتوان شده‌اند و چه بسیار ابزاری که هنگام ضرورت، کارآیی خود را از دست داده‌اند. استاد جوادی آملی در این خصوص می‌گوید:

چنین نیست که انسان بخشی از کار را با اسباب عادی و بدون توکّل انجام دهد و بخش دیگر را با توکّل، توسل و دعا، بلکه اینها در همه بخش‌های رفتار آدمی حضور و ظهور دارد و حتی در جایی که انسان با وسایل و اسباب کار می‌کند، باید بر خدا توکّل کند. همان گونه که گلاب در برگ گل، مفروش است، توکّل، توسل و دعا باید در همه رفتارها و کارهای ما جریان داشته باشد. ما حتی در تهیه کردن ابزار و اسباب فعل و نیز استفاده از آنها، باید اهل دعا و توکّل باشیم؛ زیرا از یک سو، اسباب موجودِ فعل را خدای «سبب‌ساز» فراهم آورده است و از سوی دیگر، ممکن است بر اثر علل خاصی همان خدای سبب‏ساز که «سبب‌سوز» نیز هست، ابزار موجودِ فعل را از دست ما بگیرد و میان ما و هدفمان حایلی ایجاد کند.^۱