اگر بر تلخی جهاد، صبر نمی‏کردند و در هنگام هجوم بلاها به خدا توکّل نمی‏داشتند و همه اعتمادشان به خودشان بود، با آن ضعفی که از هر جهت داشتند، جا خالی می‏کردند و نمی‏توانستند ایستادگی کنند، آن‌هم با آن دشمنانی که اصرار و پافشاری در دشمنی خود داشتند، و وقتی به دست دشمن از بین می‌رفتند، آن اجتماع صالح که خدا وعده داده بود، درست نمی‏شد و از آن بهره برده نمی‏شد، و قهراً امر آخرتشان هم تباه می‏گردید.^۱

خداوند با بیان مجاهدت مهاجران و صبر و توکّلی که برابر سختی‌های ایمان به خدا و هجرت از وطن خویش متحمل شدند و بر او توکّل کردند، در حقیقت آنان را مدح می‌کند و آنان را الگوی آیندگان تصویر می‌کند.^۲

همچنین در سوره احزاب می‌فرماید:

(وَ لا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ الْمُنافِقینَ وَ دَعْ أذاهُمْ وَ توکل عَلَی اللَّهِ وَ کفی‏ بِاللَّهِ وَکیلاً).^۳
از کافران و منافقان اطاعت مکن و آزارشان را واگذار و بر خدا توکّل کن؛ که خدا کارسازی را بسنده است.

این آیه نیز به صبر و مقاومت در برابر مشکلات برای کسب موفقیت تأکید دارد؛ زیرا خداوند پیامبر خود را در راه دعوت به اسلام و بندگی پروردگار به آن دعوت می‌کند.^۴

اسباب ظاهری روبه‌رو می‌شود و درمی‌یابد [و قهراً بعضی از اسباب است نه همه آن] اعتماد و اتکا نکند، بلکه معتقد باشد که اثر و خاصیت هر سببی را خداوند به آن افاضه کرده است و در رسیدن به غرض و هدف خود، به پروردگارش اتکا کند.^۱

بنابراین همه اسباب و ابزار، تحت سیطره الهی است و باید علی‌رغم بهره بردن از آنها به خدا چشم امید داشت و به هیچ وسیله‌ای نگاه استقلالی نداشت؛ یعنی اگر امکان بهره‌مندی از یکی از اسباب و وسایل فراهم نشد، دنیا به آخر نمی‌رسد؛ زیرا خداوند به اسباب بی‌شماری سیطره دارد که در صورت توکّل انسان به او، جایگزین می‌کند.

۴. صبر و شکیبایی

مرحله دیگر برای شکل‌گیری حقیقت توکّل و اطمینان به رسیدن به هدف، صبر و شکیبایی بر انواع مشکلات در مسیر رسیدن به مقصود است. بی‌تردید، صبر یکی از مهم‌ترین لوازم توکّل حقیقی است و بدون آن، امیدی به سرانجام نیکو برای تلاش‌های خویش، حتی با توکّل بر خدا نیست. ممکن است کسی به خدا توکّل کند و حرکتی را به قصد رسیدن به هدفی آغاز کند، اما بر مشکلات آن شکیبایی نورزد؛ در نتیجه پیش از رسیدن به هدف، دست از تلاش بردارد و به مقصود نرسد. علامه طباطبایی در تفسیر آیه (الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلَیٰ رَبِّهِمْ یتوکلونَ)^۲ سرانجامِ نیک هجرت مسلمان را که خداوند وعده کرده بود، در گرو صبر و توکّل دانسته، می‌نویسد: