وکالت برنمی‌گزیند، به ویژه اگر موضوعی که برای آن وکیل اختیار می‌کند، اهمیت بسیار داشته باشد. بنابراین برای وکیل قرار دادن خداوند در تمام امور خویش، باید او را شناخت و در مواردی در حدّ اعلا اطمینان یافت. این موارد عبارت است از:

۱. آگاهی از مهربانی خدا

یکی از مقدمات توکّل به خالق یکتا این است که او را مهربان بدانی و در خیرخواهی او به بندگانش تردید نداشته باشی؛ چرا که او خالق و ما آفریده اوییم و او هستی‌بخش ما و ما وابسته به لطف و احسان اوییم. پس کدام خالق و هستی‌بخشی است که به آفریده ‌خود مهربان نباشد و خیر او را نخواهد؟! لذا می‌بینیم که مهربانی پروردگار، از شاخص‌ترین صفات اوست و در آغاز هر سوره، نام خدا با دو صفت «بخشاینده» و «مهربان» بر زبان جاری می‌شود و در ضمن آیات قرآن کریم بارها به آن تصریح شده است:

(قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیهِ توکلنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فی‏ ضَلالٍ مُبینٍ).^۱
بگو: او خدای مهربانی است که به او ایمان آوردیم و بر او توکّل کردیم. پس به زودی خواهید دانست چه کسی در گمراهی آشکار است.

در این آیه، به مهربانی خدا از یک سو و توکّل پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنان به او از سویی دیگر تصریح شده است. همچنین با مقدم شدن ضمیر «هو» بر واژه «الرحمن»، حقیقت و کمال مهربانی به خدا نسبت داده شده و نیز

هدفی که برایش مشغول تلاشی، جز یاری و دستگیری او مؤثری نشناسی و جز دل به یاری او نبندی.

عوامل توکّل

یکی از رفتارهایی که رابطه انسان با خدا را متجلی می‌سازد، توکّل بر خداست. فرد متوکّل، پیش از توکّل اموری را پذیرفته و باور کرده است.‌ مهم‌ترین‌ِ آن باورها، اعتقاد و باور به قدرت، حکمت‌، بی‌نیازی و مهربانی خداوند به‌ بندگانش‌ است. اما به نظر می‌رسد پیش از باور و اعتقاد به امور فوق، معرفت یافتن به آن صفات الهی، گامی اساسی است؛ زیرا بدون آگاهی و شناخت، ایمان و اعتقاد به دست نمی‌آید. پس اگر قرار باشد بنده به خدای خویش توکّل و در تمام امور خویش به او تکیه کند و راه خیر و صلاح را از او بخواهد، به قضا و قَدَری که مقدر فرموده اعتماد کند و بدان خشنود باشد‌، ابتدا باید او را واجد صلاحیت‌های لازم برای وکالت بیابد؛ و این امر نیز متوقف بر معرفت و شناخت او به صلاحیت‌های مورد نیاز برای وکالت در ذات مقدسش خواهد بود. بدیهی است اگر فرد به این درجه از معرفت نرسد، به خدا توکّل نمی‌کند و اگر در ظاهر بر او توکّل ‌کند، در مقام عمل به لوازم آن پایبند نخواهد بود. با این بیان روشن شد که عوامل و لوازم توکّل به دو بخشِ «لوازم معرفتی» و «لوازم عملی» تقسیم‌شدنی است.

الف ـ لوازم معرفتی توکّل

انسان خردمند برای گرفتن وکیل، تا شناختش از فرد مورد نظر به درجه‌ای نرسد که او را از هر نظر شایسته و توانمند بیابد، هرگز او را به