انسان می‌تواند هر یک از دو عمل خوب یا بد را انتخاب و پاداش مناسب آن را نیز از خدای متعال بگیرد؛ چنان که قرآن کریم فرموده است:

(وَ أنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی‏ وَ أنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری‏ ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأوْفی).^۱
و نیست آدمی را مگر جزای آنچه خود سعی کرده و این که نتیجه سعی خود را به زودی خواهد دید و به طور کامل جزای تلاش خود را دریافت خواهد کرد.

در شکل زیر رابطه شاکله انسان و اخلاق و رفتار او نشان داده شده است:

انواع فضایل اخلاقی

پس از این مقدمه، دیدگاه قرآن کریم در باره صفات و ویژگی‌های اخلاقی، با بهره‌مندی از احادیث امامان معصوم: و نظرات مفسران بزرگ قرآن کریم، با زبانی ساده از نظر خوانندگان گرامی می‌گذرد.

دلیل و گواه بر وجود آن صفت در صاحب آن رفتار است. اما رفتارها همیشه نمایانگر صفت اخلاقی نیستند؛ زیرا گاهی صاحب رفتار با سعی و تلاش می‌خواهد صفتی اخلاقی در خود ایجاد کند یا از خود دور سازد. در این حالت، او مجبور است با تمرین و تکرار رفتار خاص، برای تحقق هدف خود تلاش کند. ازاین‌رو رفتارهایی که با تلاش و کوشش و برای دستیابی به فضیلتی اخلاقی یا دور ساختن رذیلتی اخلاقی صادر می‌شود، سازنده صفتی اخلاقی‌‌اند، نه نمایان‌کننده آن.

برای بیان رابطه رفتار با اخلاق، شکل ذیل راهنمای خوبی به نظر می‌رسد:

این شکل نشان می‌دهد رفتار‌ها می‌توانند منجر به ایجاد صفت اخلاقی در ضمیر انسان‌ها شوند و پس از ایجاد آن صفت اخلاقی، رفتار‌های بعدی متناسب با آن صفت اخلاقی از آن صفت نشأت می‌گیرد بی آن که به تأمل و زحمت یا مشقت نیاز باشد.

۵. همان گونه که بیان شد صفات تشکیل‌دهنده شاکله انسان، منشأ رفتارهای اوست، اما شاکله آدمی نیز با تغییر صفات اخلاقی، تغییریافتنی است؛ یعنی هر کس می‌تواند با تلاش مستمر، برای تغییر خصوصیات اخلاقی خود اقدام کند و در آن موفق شود و آن گاه که توانست برخی خصوصیات اخلاقی خود را تغییر دهد، موفق به تغییر شاکله خود نیز شده است. البته ممکن است تغییر برخی ویژگی‌ها که منشأ وراثت دارند بسیار دشوار باشد.