بردارد و به دنبال آن شاکله خود را تغییر دهد تا متناسب با آن تغییر، رفتارش نیز تغییر کند. البته باید توجه داشت که شاکله در نوع رفتار و ایجاد خُلق و خوی انسان نقش زیادی دارد، اما هرگز اختیار فرد را از او نمی‌گیرد و او را مجبور به انجام رفتار یا برگزیدن اخلاقی خاص نمی‌کند.^۱ علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد:

خلق و خوی افراد، هیچ وقت آنها را به انجام کارهای مناسب با خود مجبور نمی‏کند، و اثرش به آن حد نیست که ترک آن کارها را ناممکن سازد و در نتیجه، عمل اختیاری نباشد و جبری شود. خلاصه این که شخص عصبانی در عین این که عصبانی و دچار فوران خشم است، باز هم می‏تواند از انتقام صرف ‌نظر کند. شخص شکم‌باره نیز نسبت به فعل و ترک عمل مناسب با خلقش، اختیار دارد و چنان نیست که شخص شهوتران در آنچه که به مقتضای خواست شهوتش می‏کند مجبور باشد، هر چند که ترک عمل مناسب با اخلاق و انجام خلاف آن، دشوار و در پاره‏ای موارد در غایت دشواری است.^۲

۴. بر اساس آنچه گذشت، میان صفات اخلاقی و رفتار اخلاقی، رابطه نزدیکی برقرار است. بسیاری از رفتار‌های اخلاقی انسان، از صفات اخلاقی او سرچشمه می‌گیرد. در این صورت، رفتارها متجلی‌کننده و هویداکننده صفات اخلاقی صاحب آن رفتارند. بنابراین با دیدن رفتار خاص می‌توان فهمید آن فرد از چه صفت اخلاقی برخوردار است؛ زیرا صفات اخلاقی امور درونی‌‌اند و رفتار متناسب و همخوان با آن صفت،

(قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی‏ شاکلَتِهِ فَرَبُّکمْ أعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أهْدی‏ سَبیلاً).^۱
بگو: هر کس مطابق ذات و طبیعت خود رفتار می‏کند و پروردگار تو به هر که هدایت یافته آگاه‌تر است.

برخی مفسران شاکله را به معنای «نیّت» دانسته‌اند؛^۲ یعنی هر کس مطابق نیت خود عمل می‌کند. برخی دیگر شاکله را به معنای «عادت و روش» دانسته‌اند^۳ اما روشن است که در شرایط یکسان، رفتار انسان شجاع با ترسو، بخشنده با بخیل، و زیرک با ابله یکسان نخواهد بود؛ زیرا شاکله و شخصیت هر یک از این افراد، متفاوت است و مجموعه ویژگی‌های فرد است که رفتارهای او را شکل می‌دهد. به هر حال همان گونه که در ضرب‌المثل فارسی نیز آمده است «از کوزه همان برون تراود که در اوست»، رفتار انسان‌ها، نماینده آن شخصیت و نیز افکار و عادات و خلقیاتی است که در ضمیر فرد، ثابت و راسخ شده است.^۴

۲. برخی از صفات اخلاقی تشکیل‌دهنده شاکله انسان، منشأ غیر اختیاری مانند وراثت دارد و برخی نیز برخاسته از اراده و اختیار خود آدمی است؛ یعنی صفات اخلاقی انسان که بخشی از شاکله او را تشکیل می‌دهند، می‌توانند شکل‌گرفته از اختیار انسان باشند و یا بدون اختیار در ضمیر او نهادینه شده باشند.^۵

۳. انسان در تعدیل و تغییر صفات اخلاقی خویش، صاحب اختیار است و با عزم و اراده می‌تواند برای اصلاح ویژگی‌های اخلاقی خود گام