امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: «رفتار برادرت را به بهترین وجه آن تفسیر کن، مگر زمانی که دلیلی اقامه شود که راه توجیه را بر تو ببندد. و تا
وقتی برای سخنی که از دهان برادرت بیرون می‌آید، توجیه خوبی می‌یابی، به او گمان بد مبَر».^۱سیوطی در کتاب تفسیر خود از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که فرمود: «هر کس به برادرش گمان بد بَرَد، به پروردگارش گمان بد برده است، در حالی که خداوند می‌فرماید ”از بسیاری از گمان‌ها پروا کنید“».^۲

به راستی اگر بنا بر بدبینی باشد ارکان وحدت اجتماعی و الفت و مهربانی فرو می‌ریزد و پیوند برادریِ دینی از هم گسسته می‌شود، و بالاخره مشقت و سختی انجام ساده‌ترین امور، افراد جامعه را به ستوه می‌آورد، دشمنی و کدورت را بین آنان حکم فرما می‌سازد؛ در حالی که حضور اجتماعی مؤمنان و منافع بی شمار این حضور همراه با مودّت و برادری، از سوی پروردگار حکیم و پیشوایان معصوم تأکید شده است.

ب ـ حُسن ظن به غیر مؤمنان

آن گاه که ایمان و درستکاری از جامعه رخت بربندد و منافع شخصی و دنیوی اصالت یابد و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی کم‌رنگ شود و نیز آن گاه که موضوع، برقراری ارتباط با غیر مؤمنان باشد، سجیه خوش‌گمانی و مثبت‌اندیشی، سجیه‌ای سودمند برای صاحبش به شمار

به نفس خود بدگمان است. ازاین‌رو پیوسته بر آن خُرده می‌گیرد ‌و عملِ بیشتری از او می‌طلبد (راحتش نمی‌گذارد)».^۱در حدیث دیگری می‌فرماید: «همانا نفس انسان، بسیار نیرنگ‌باز است؛ اگر به آن اعتماد کنی، شیطان را مقتدای تو می‌گرداند تا مرتکب اعمال حرام شوی».^۲

۳. خوش‌گمانی به هم‌نوعان

بُعد سوم، خوش‌گمانی به هم‌نوعان است و به اعتبار هم‌نوعان تقسیم می‌شود که در ادامه به اختصار بیان می‌شود.

الف ـ حُسن ظن به مؤمنان

بی گمان اصل اولی در این حوزه ارتباطی، خوش‌گمانی است. در آموزه‌های اسلامی، حُسن ظن به مؤمنان اهمیت توصیف‌ناشدنی دارد و در حفظ وحدت اجتماعی و ایجاد الفت و مهربانی در جامعه ایمانی نقش بسزایی دارد. میزان اهتمام آموزه‌های دینی، به جامعه و تحکیم پایه‌های آن بر همگان آشکار است و پرداختن به آن از موضوع این نوشتار خارج است.

به هر روی، در تعاملات اجتماعی مؤمنان، اصل اول، درستکاری است و پایه و اساس این اصل، خوش‌گمانی به آنان است. بنابراین تا زمانی که خلاف درستکاری ثابت نشده «اصالت الصحة» جاری است و جایی برای بدبینی و سوء ظن وجود ندارد. به این دلیل است که