(یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ)^۱
هان ای کسانی که ایمان آورده‏اید! بسیاری از گمان‌ها را اجتناب کنید که بعضی از گمان‌ها گناه است.

در این آیه، خدای متعال بندگان مؤمن خویش را از گمانه‌زنی برحذر می‌دارد و حکمت آن را گناه بودن برخی از گمان‌ها می‌داند. این به معنای آن است که گمان، فی نفسه قابلیت اتصاف به خوبی یا بدی را دارد؛ بنابراین همان گونه که برخی گمان‌ها گناه ‌اند برخی دیگر گناه نیستند. علامه طباطبایی در توضیح آیه می‌گوید:

مراد از ظنّی که در این آیه مسلمانان به دوری از آن مأمور شده‏اند، ظنّ بد است؛ زیرا ظنّ خیر که بسیار خوب است و به آن سفارش هم شده است، چنان که از آیه (لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأنْفُسِهِمْ خَیراً) هم استفاده می‏شود.^۲

ابعاد حُسن‌ظن

پیش از ذکر انواع حُسن ظن و بررسی احکام اخلاقی آن، لازم است اشاره شود اندیشمندان علم اخلاق، روابط انسان را به چهار بخش تقسیم می‌کنند. این روابط عبارت است از رابطه انسان با خود، با خدا، با هم‌نوعان، و با طبیعت (به مفهوم عام کلمه که حیوانات، نباتات و کائنات را در بر می‌گیرد).

حکم اخلاقی خوش‌گمانی در هر یک از حوزه‌های ارتباطی پیش‌گفته، یکسان نیست و آن را نمی‌توان در تمام این حوزه‌ها فضیلت

پایه و اساس حُسن ظن، بر ظن و گمان استوار است. در قرآن کریم واژه «ظنّ» گاهی به معنای شک و گاهی به معنای یقین^۱ به کار رفته است^۲ اما معنای حقیقی آن، گمان یا خیال قوی است که احتمال خلاف در آن کم و پایین است ولی به درجه یقین یا اطمینان نمی‌رسد.^۳

انواع «ظنّ»

«ظنّ» بسته به متعلّق آن، ابعاد و اشکال گوناگون پیدا می‌کند. گمان، گاهی مثبت است که به آن «گمان خوب» یا «حُسن ظن» گفته می‌شود و گاهی منفی است که «گمان بد» یا «سوء ظن» نامیده می‌شود. هر یک از این دو نوع گمان، بسته به موضوعی که به آن تعلق می‌گیرد، گمان درست، صحیح و به‌جا یا نادرست و نابه‌جا خواهد بود. به عبارت دیگر، حقیقتِ گمان، فارغ از موضوع آن، از نظر ارزش اخلاقی می‌تواند خوب و پسندیده باشد یا بد و ناپسند. برای مثال، بدگمانی به برادر دینی، ناپسند است در حالی که بدگمانی به دشمن، ناپسند نیست و خوش‌گمان بودن به او نادرست و برخاسته از نادانی و جهالت است. بر این اساس، گمان بردن به چیزی یا کسی، خواه مثبت یا منفی، فی نفسه خالی از بار ارزشی است و بسته به موضوعی که به آن تعلق می‌گیرد ارزش مثبت یا منفی پیدا می‌کند. شاید این موضوع را بتوان از آیه شریفه سوره حجرات استفاده کرد: