است. در نتیجه، هر امری که از سوی پروردگار باشد، برای بندگان او خیرِ محض و مصلحت تام دارد. پس در پیروی از فرمان خدا، جای هیچ شکّ و شبهه‌ای نیست. البته موضوع اطاعت، نسبت به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که کلامش جز وحی نیست، و ائمه معصومان: که کلامشان همان کلام خدا و رسول است، نیز جاری است.

روشن است اگر دوستی، به غیر خدا تعلق بگیرد، اطاعت از او تنها به مصلحت و سازگاری با فرمان الهی محدود است. لذا در آموزه‌های دینی، اطاعت از خدا در رأس همه امور است و پیروی از غیر خدا فقط هنگامی جایز است که در راستای اطاعت از خدا باشد یا دست کم با فرمان او منافات نداشته باشد. رعایت این اصل حتی در اطاعت از پدر و مادر که بیشترین حق را بر هر انسانی دارند، لازم است و اطاعت از آنها مطلق نیست. البته مطلق نبودن اطاعت از پدر و مادر، نافی احترام، احسان و نیکی و مدارا با آنها نیست و بر هر فردی لازم است برای تأمین خشنودی آنها تلاش کند و آن را تکلیف الهی و وظیفه ‌اخلاقی خود به شمار آورد. به نظر می‌رسد اینکه خداوند در قرآن کریم چهار مرتبه مؤمنان را به احسان به پدر و مادر سفارش کرده است بی‌آنکه به اطاعتشان فرمان داده باشد از آن روست که ممکن است اطاعت والدین در راستای اطاعت خدا نباشد.^۱ به هر تقدیر، در دوستی غیر خدا، مُحب تلاش می‌کند رضایت محبوب خویش را به دست آورد اما اگر خواسته محبوب، برخاسته از حکمت و مصلحت نباشد اطاعت او خردمندانه نیست و پروردگار نیز آن را تأیید نمی‌کند، هر چند تلاش برای جلب

اطاعت محبوب، رضایت محبوب، سِلم و دوستی با دوستان محبوب و حَرب و دشمنی با دشمنان محبوب، اشاره شده است. امام صادق علیه السلام در جمله‌ای کوتاه این معنا را با فصاحت کامل بیان می‌فرماید:

دَلیلُ الحُبِّ إیثارُ المَحبوبِ علی ما سِواهُ.^۱
نشانه محبّت، ترجیح دادن محبوب بر هر چه جز اوست.

خدای متعال نیز نشانه صداقت در ادعای دوستی را تبعیت از او می‌داند و می‌فرماید:

(قُلْ إِنْ کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللّهُ وَ یغْفِرْ لَکمْ ذُنُوبَکمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).^۲
بگو: اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدایتان شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشاید که خداوند بخشنده و مهربان است.

باید توجه داشت که میان اطاعت و تبعیت، و جلب خشنودی محبوب، تفاوت است؛ زیرا گاهی ممکن است محبوب، خواسته‌ای نداشته باشد یا موجودی کامل و حکیم و دانا، با اوامر حکیمانه و مصلحت‌جویانه نباشد. در این صورت، اطاعت از او به مصلحت هیچ یک از دو طرف، یعنی مُحِب و محبوب نیست، ولی جلب خشنودی محبوب به قدر امکان و توان و تا جایی که مصلحت دارد دنبال می‌شود.

در محبّت انسان به خداوند، اطاعت و جلب خشنودی با هم جمع می‌شوند؛ زیرا در خیرخواهی خداوند به بندگانش، و علم و حکمت لایتناهی او تردیدی نیست و نیز او ولی نعمت و صاحب اختیار بندگانش