مهربانی

(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لأنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتوکل عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتوکلینَ)

مهربانی با خَلق خدا و ملاطفت با آنان، از برجسته‌ترین صفات اخلاقی است که انسان می‌تواند اخلاق خود را با آن بیاراید. قلبی سرشار از رأفت و مهربانی نسبت به بندگان خدا و بویژه نسبت به مؤمنان، موهبتی است که خداوند عطای آن را به بندگانش، برخاسته از رحمت خویش می‌داند. این ویژگی اخلاقی، سجیه‌ای است که پروردگار عطای آن را بر پیامبرش، منّت می‌نهد و می‌فرماید: «در اثر رحمت خدا، به آنها ملایم (مهربان) شدی. اگر بد خلق و سنگ‌دل بودی از اطراف تو پراکنده می‏شدند. آنها را ببخش و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنها مشورت کن و چون تصمیم گرفتی، بر خدا اعتماد و توکّل کن که خدا متوکّلان را دوست ‏دارد».

فروتنی شدید و ذلت و خواری برابر کسانی که شایسته این اندازه از فروتنی نیستند، پسندیده نیست و نتیجه خوبی برای انسان متواضع به دنبال ندارد، بویژه اگر اظهار فروتنی برای دستیابی به منفعتی مادی و دنیوی باشد. بنابراین هر رفتاری که برای رعایت احترام نفس انجام شود از نظر اخلاقی، پسندیده و هر رفتاری که موجبات از بین رفتن و کاهش احترام نفس انسان شود، ناپسند و زشت است. معیار و میزان تشخیص پسندیده یا ناپسند بودن رفتار انسان در رابطه با خودش، حفظ و افزایش احترام و کرامت نفس او یا تضییع و از بین رفتن احترام اوست. در متون روایی نیز این نکته به روشنی بیان شده است. امام صادق علیه السلام در این باره می‌فرماید:

إن الله فوض إلی المؤمن أمره کلها و لم یفوض إلیه أن یکون ذلیلاً.^۱
خدای متعال کارهای مؤمن را به خود او واگذار کرده است اما خوار کردن خود را به او اجازه نداده است.

بنابراین رفتارهایی که برخی از نادانان به بهانه اظهار تواضع و فروتنی، در پیشگاه اولیای الهی همچون سیّد الشهدا علیه السلام انجام می‌دهند و نفس خویش را به شدت خفیف و خوار می‌کنند، هرگز رضایت و خشنودی خدا و ولی خدا را به دنبال ندارد. مانند سینه‌خیز رفتن داخل حرم حسینی یا رفتارهای دیگری که در شأن انسان محترم و شیعه ائمه هُدی: نیست و امامان معصوم: نیز هرگز به چنین رفتاری از سوی شیعیان خود خشنود نخواهند شد.