تا چه میزان مطلوب و جایز است؟ آیا اظهار فروتنی برابر همه هم‌نوعان به یک میزان لازم است؟

در پاسخ به این پرسش، چند نکته را نباید از نظر دور داشت:

۱. رعایت حرمت نفس انسانی، لازم و واجب است اما باید توجه داشت که انسانِ متواضع، خودش نیز یکی از افراد انسان محترم است. ازاین‌رو وجود خصلت فروتنی در او لازم است اما اظهار فروتنی نیز باید به اندازه و به ‌جا باشد. به عبارت دیگر همان گونه که متواضع نبودن در تعاملات اجتماعی موجب دل‌آزردگی هم‌نوعان می‌گردد و به حُسن معاشرت آسیب می‌زند، افراط در اظهار آن نیز موجب خفّت و خواری فرد متواضع شده و ضمن آسیب‌رسانی به حرمت نفس او، بر حُسن معاشرت با هم‌نوعان نیز تأثیر منفی بر جای می‌گذارد.

۲. فروتنی برابر دیگران، شدّت و ضعف دارد؛ یعنی تواضع همواره به یک اندازه اظهار نمی‌شود، بلکه به هر مقدار که بر جلالت و بزرگواری طرف مقابل افزوده شود، فروتنی بیشتر در پیشگاه او سزاوارتر است. از‌این‌رو نهایت فروتنی، در پیشگاه خداوند شایسته است و اگر به اظهار ذلّت و خواری نیز مبدل شود باز هم پسندیده است، اما این مرتبه از تواضع، نسبت به بندگان خدا، ناپسند است. با این حال، پیامبران و امامان، پدر و مادر، و آموزگار و استاد از جمله کسانی هستند که فروتنی برابر آنان نسبت به دیگر هم‌نوعان شدت بیشتری می‌طلبد و بحث در باره آن در بخش مربوط به گستره تواضع به اختصار گذشت.

۳. انسان، محترم است و پاسداری و حفظ کرامت و حرمت نفس او با فروتنی است اما میزان فروتنی برابر هم‌نوعان می‌بایست تا جایی باشد که کرامت و حرمت نفسِ متواضع آسیب نبیند. بر این اساس، اظهار

آن که دو طرف با یکدیگر با ادب و تواضع رفتار می‌کنند و حرمت نفس انسانی پاس داشته می‌شود. از این حدیث نبوی بر می‌آید که پاداش فروتنی را خداوند عطا می‌کند. بنابراین می‌توان ادعا کرد که خداوند مرتبه انسان فروتن را بالا می‌برد حتی اگر طرف مقابل قدردان او نباشد. دلیل این سخن، حدیث دیگری است از پیامبر صلی الله علیه و آله است که می‌فرماید: «هر که برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بالا برد. پس او در نظر خودش، ناچیز باشد و در چشم مردم، بزرگ. و هر که بزرگی فروشد، خداوند او را پست گرداند. پس او در چشم مردم، کوچک باشد و در نظر خودش، بزرگ».^۱

امام علی علیه السلام نیز می‌فرماید: «فروتنی، جامه ابهّت بر قامت تو می‌پوشاند».^۲ امام کاظم علیه السلام در این باره فرموده است: «خداوند، فروتنان را به اندازه فروتنی‌شان بالا نمی‌برد، بلکه آنان را به اندازه عظمت و بزرگی خود، رفعت می‌بخشد».^۳

حدّ تواضع

پیش‌تر گفتیم که خداوند بر اساس آیات قرآن کریم، انسان را گرامی داشته و احترام کرده است. حرمت نفس انسان، امری است که در سرشت انسان نهاده شده است و حبّ ذات نیز حقیقتی است که انسان را وا ‌می‌دارد تا از منافع خویش پاسداری کند و البته حرمت نفس نیز از جمله آن منافع است. و راه محافظت از حرمت نفس و کرامت ذاتی انسانی، فروتنی و تواضع است. اکنون سؤال این است که فروتنی انسان