نیست در این که هم به حسن معاشرت امر کنند، و هم در مقام تأدیب کسی، به خشونت دستور دهد.^۱

البته نشانه‌های فروتنی به این چند عمل خلاصه نمی‌شود. از دیگر رفتارهای متواضعانه، رضایت به نشستن در هر جای مجلس و پرهیز از مراء و جرّ و بحث و ممانعت از تعریف و تمجید خود است که در متون روایی به آن‌ها اشاره شده است،^۲ به دلیل ناتوانی نگارنده در یافتن آیه‌ای از قرآن کریم برای آن موارد، از تفصیل بیشتر پرهیز می‌کنیم.

تأثیر فروتنی در حفظ حرمت نفس

شاید این پرسش مطرح شود که اگر نفس انسان محترم است، چگونه در اظهار فروتنی، حرمت نفس فردِ متواضع حفظ می‌شود؛ در حالی که او به اراده و اختیار خود، نفس خویش را برابر هم‌نوعانش کوچک می‌کند؟ در پاسخ به این پرسش توجه خواننده ‌گرامی را به حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جلب می‌کنیم که فرمود:

إنّ التَّواضُعَ یزیدُ صاحِبَهُ رِفعَةً، فتَواضَعُوا یرفَعْکمُ اللّهُ.^۳
همانا فروتنی، بر بلندی و رفعت صاحب خود می‌افزاید؛ پس فروتن باشید، تا خداوند شما را رفعت بخشد.

به نظر می‌رسد انسان با فروتنی در برابر هم‌نوع، او را احترام کرده است. این رفتار، طرف مقابل را نیز وادار می‌سازد عمل نیک او را جبران کند. نتیجه

محاورات، نشانه خُلق نیکو و فروتنی است؛ زیرا کسی که با کلمات زیبا اطرافیان خویش را از سر لطف می‌نوازد و با احترام با آنان برخورد می‌کند، آنان را محترم شمرده و خویشتن را برتر از آنان ندانسته است، و این نشان از وجود فضیلت اخلاقی تواضع در اوست. ازاین‌رو لازمه عمل به آیه شریفه (و قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً)^۱ وجود صفت تواضع در انسان است و بدون این فضیلت اخلاقی، نرمی و ملاطفت در سخن، جای خود را به درشتی در گفتار می‌دهد. بنابراین از سخنان افراد متکبر، مراعات حال گوینده و تجلیل از خود بیشتر به گوش می‌رسد تا احترام شنونده و مراعات حرمت او. این در حالی است که کمترین مرتبه در حُسن معاشرت با بندگان خدا، استفاده از کلام زیبا توأم با مهر و محبت و احترام است^۲ و این حاصل نمی‌شود مگر به کمک صفت فروتنی و تواضع.

صاحب المیزان در تفسیر این آیه به یک سؤال نیز پاسخ می‌گوید و می‌نویسد:

معنای جمله این است که «به‌ مردم سخن نیکو بگویید». این تعبیر، کنایه است از حُسن معاشرت با مردم، چه کافرشان، و چه مؤمنشان. و این دستور هیچ منافاتی با حکم قتال ندارد تا کسی توهم کند که این آیه با آیه وجوب قتال نسخ شده است؛ زیرا مورد این دو حکم، مختلف است و هیچ منافاتی ندارد که هم امر به حُسن معاشرت کنند، و هم حُکم به قتال، همچنان که هیچ منافاتی