شرع باشد، آن را ”خُلق نیک“ گویند و اگر باعث صدور افعال ناپسند شود، آن را ”خُلق بد“ گویند».^۱

فضایل اخلاقی

«فضایل» جمع «فضیلة» در چند معنا استعمال شده که «اضافه»، «معروف» و «برتری» از جمله آن معانی است.^۲ این واژه آن گونه که در الصحاح آمده است دلالت بر نوعی کمال می‌کند؛ ازاین‌رو مخالف آن را واژه «نقص» دانسته‌اند.^۳ در این تعریف، «فضیلت» به معنای «برتری نسبت به أقران و رقیبان همتراز» است، اما در اخلاق، به مفهوم «صفت پسندیده» و جمع آن «فضایل» است و در مقابل اصطلاح «رذیلت» به معنای «صفات زشت و ناپسند» قرار دارد که با واژه «رذایل» جمع بسته می‌شود. ازاین‌رو علم اخلاق از منظر بسیاری از اندیشمندان، دانشی است که در باره فضایل و رذایل اخلاقی بحث می‌کند.

رابطه دین و اخلاق

اخلاق در کنار احکام و عقاید، سه موضوع کلانی است که آموزه‌های دینی را تشکیل می‌دهد؛ یعنی آنچه را که با نام «دین» به یادگار مانده است، می‌توان به این سه حوزه تقسیم کرد. آموزه‌های اخلاقی، بخش وسیعی از معارف دینی ما را تشکیل داده است که بدان معناست که دست کم، «اخلاق دینی» به «آموزه‌های دینی» به‌شدت نیازمند است. به

برخی دیگر در تعریف اخلاق گفته‌اند: «بر نفس انسان کیفیاتی عارض می‌شود که پس از مدتی زایل می‌گردد که آن را ”حال“ گویند»،^۱ «چنانچه این کیفیت نفسانی بر اثر عادت و یا عوامل دیگری ماندگار شده، به کندی زایل شود آن را ”ملکه“ گویند»،^۲ آن گاه اگر این کیفیت نفسانی بدون فکر و بدون تکلّف در رفتار انسان منعکس شود،^۳ آن را «سَجیه» و یا «خُلق» گویند. پس اخلاق انسان، مجموعه‌ای از خُلقیات و یا به عبارت بهتر، مجموعه ملکات هر فرد است که معمولاً در رفتارش نمود بیرونی می‌یابد. ازاین‌رو در کتب لغت «خُلق» را به معنای طبع، سجایا و عادات نیز معنا کرده‌اند.^۴

پس از شناخت مفهوم واژه «اخلاق» ذکر این نکته مفید است که واژه «اخلاق» از نظر لغوی، بار معنایی خاصی ندارد؛ لذا گاهی به «نیک» و «بد» متصف می‌شود یا در تعابیری چون «اخلاق نیک»، «اخلاق بد»، «بداخلاق» و «خوش‌اخلاق» به کار می‌رود. گاهی نیز از واژه «اخلاق»، بار معنایی مثبت اراده می‌شود و هنگام اراده بار معنایی منفی، از تعابیری چون «ضد اخلاقی» و «غیر اخلاقی» استفاده می‌شود. گاهی نیز مراد از واژه «اخلاق»، «علم اخلاق» است اما در این نوشتار، مقصود همان معنای عام است که فضایل و رذایل اخلاقی را در بر می‌گیرد. این معنا را صاحب کتاب الحقایق فی محاسن الاخلاق این گونه بیان کرده است: «اگر هیئت راسخ در نفس، مبدأ صدور افعالی پسندیده از نظر عقل و