وی در ادامه، نکته دیگری را نیز خاطر نشان می‌کند. علامه طباطبایی حدس می‌زند «مشی»، کنایه از زندگی باشد؛ یعنی فروتنی در راه رفتن مؤمنان، در حقیقت اشاره به کسانی دارد که در زندگی خود فروتنی را سرلوحه رفتارهای خود قرار داده‌اند و در تمام امور خود از تکبّر به دورند.^۱

اما حقیقت این است که برخی ویژگی‌های اخلاقی انسان، در رفتارهای او منعکس می‌شود. عمل راه‌ رفتن، اصالتاً از نظر ارزشی خنثی است؛ یعنی نمی‌توان برای راه رفتن که عملی جوارحی است، ارزش مثبت یا منفی در نظر گرفت. اما اگر ویژگی اخلاقی صاحب عمل، تکبّر یا تواضع باشد، آن ویژگی در عمل خُنثای راه رفتن او تأثیر می‌گذارد و به آن ارزش مثبت یا منفی می‌دهد. بنابراین باید مراقب بود تا رذایل اخلاقی، رفتارهای خنثی را نیز زشت و ناپسند نکند. در تفسیر نمونه می‌خوانیم:

ملکات اخلاقی همیشه خود را در لابه‌لای اعمال و گفتار و حرکات انسان نشان می‏دهند، تا آن جا که از چگونگی راه رفتن یک انسان می‏توان با دقت و موشکافی به قسمت قابل توجهی از اخلاق او پی‏ برد.^۲

در واقع نخستین توصیفی که از «عِبادُ الرَّحْمن» شده است، نفی کبر و غرور و خودخواهی است که در تمام اعمال انسان و حتی در کیفیت راه رفتن او آشکار می‏شود.

راه رفتن با فروتنی

یکی از نشانه‌های فروتنی، در راه رفتن متجلی می‌شود. قرآن کریم در باره این رفتار فروتنانه می‌فرماید:

(و عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَی الأرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً).^۱
بندگان خدای بخشنده، کسانی هستند که در روی زمین با فروتنی راه می‏روند و چون نادانان آنان را مخاطب سازند، با آنها به ملایمت سخن گویند.

بر اساس دیدگاه مفسران، واژه «هوناً» حال یا صفت برای «مشی» (راه رفتن بندگان خدا) و به معنای راه رفتن با وقار و آرامش و تواضع است.^۲ لذا در ضرب المثل عربی آمده است: «إذا عزّ أخوک فهن؛ هر گاه دوستت به مقامی رسید و عزّت یافت، تو تواضع کن».^۳

صاحب المیزان در تفسیر این آیه با اشاره به آیه قبل که در باره کبر و غرور کفار برابر پروردگار و نپذیرفتن بندگی خویش است، نتیجه می‌گیرد که پس از آن آیه، به فروتنی مؤمنان اشاره شده است. بنابراین مؤمنان، هم نسبت به خدا تواضع و تذلل دارند و هم نسبت به مردم چنین‌اند. افتادگی و تواضعشان حقیقی است؛ یعنی نه نسبت به خدا استکبار می‏ورزند و نه در زندگی برتری بر دیگران را خواستارند.^۴