به نظر می‌رسد مفهوم حیا در لغت، با مفهوم آن در علم اخلاق چندان تفاوتی ندارد؛ زیرا بر اساس متون دینی، حیا به دو نوع عقلانی و غیر عقلانی تقسیم شده است. ازاین‌رو حیا نزد عرف و اخلاق دینی، یک معنا دارد و به درست و نادرست تقسیم می‌شود، اما در تبیین مفهوم حیای درست و نادرست تفاوت دارند؛ زیرا گاهی عرف جامعه‌ گناه و سرپیچی از دستور خالق یکتا را قبیح نمی‌داند، اما بی‌شک این نوع رفتارها از منظر دین، ناپسند و مرتکب آن، نسبت به خالق خویش بی‌حیاست.

خاستگاه حیا

شرم و حیا، در نهاد آدمی ودیعه الهی و امری فطری است. به نظر می‌رسد این خصلت، از حبّ ذات ناشی می‌شود؛ زیرا هر انسانی فطرتاً خود را دوست دارد و به این دلیل از انجام هر رفتاری که جایگاه و احترام خودش را نزد دیگران افزایش می‌دهد دریغ نمی‌کند. ازاین‌رو از انجام کاری که عیب او را آشکار سازد و موجبات تحقیر یا مذمّت و سرزنش او را نزد دیگران فراهم آورد پرهیز می‌کند. بنابراین همواره تلاش می‌کند تا خود را به بهترین وجه آراسته و جلوه‌گر سازد و عیوب ظاهر و باطن خویش را مخفی نگاه دارد. این تلاش موجب می‌شود از انجام کار زشت مقابل دیدگان بیننده محترم پرهیز و شرم کند. در قرآن می‌خوانیم که وقتی حضرت آدم و حوا از درخت ممنوعه تناول کردند، عورتشان ظاهر شد. آنان بلافاصله در صدد پوشاندن آن بر آمدند. لذا از برگ درختان بهشتی برای ستر عورت خود استفاده کردند.^۱

انقباض نفس نیست، بلکه اگر تعبیر «ان الله یستحیی» باشد، به معنای پروا
داشتن از عمل است؛ مانند حدیث «إنَّ اللَّهَ یسْتَحیی مِن ذِی الشَّیبةِ المُسْلم أنْ یعذِّبَه» که به معنای آن است که خداوند از عذاب مسلمانِ پا به سن گذاشته و محاسن سفید پروا می‌کند. همچنین اگر تعبیر «ان الله لایستحیی» باشد، مانند آیه (وَ اللهُ لا یستَحیی مِنَ الحَقِّ)، یعنی خداوند از بیان حق پروا ندارد و آن را ترک نمی‌کند.^۱ به هر حال، در مفهوم حیا، حالت درونی بازدارنده از عمل وجود دارد؛^۲ یعنی وقتی حیا در انسان برانگیخته می‌شود، حالتی بازدارنده ایجاد می‌شود که مانع انجام عمل ناپسند می‌گردد.

در علم اخلاق به‌ویژه اخلاقِ مبتنی بر آموزه‌های اسلامی نیز حیا به معنای شرم یا انقباض نفس از انجام عملی است که به آن میل و رغبت دارد اما عقلاً یا شرعاً یا عرفاً زشت و ناپسند است.^۳ فیض کاشانی در المحجّة البیضاء می‌نویسد:

حیا نوعی ناراحتی است که از مذمّت و رسوایی نزد دیگران و مذمّت آنان حاصل می‌شود، هنگامی که فرد قصد انجام کار زشت داشته باشد. پس حیا اخلاق پسندیده‌ای است که هنگام تابیدن نور عقل برانگیخته می‌شود و آدمی را از انجام عمل زشت دور می‌کند.^۴

بر این اساس، نتیجه فضیلت اخلاقی حیا، دوری از گناه و اهتمام به انجام اوامر الهی است.^۵