ایمان نمی‏آورد. حکایت او مانند سنگ صافی است که بر آن خاکی هست، باران تندی به آن رسیده و آن را صاف و سخت رها کرده است. آنها از آنچه کرده‏اند چیزی نمی‏برند، خدا گروه کافران را هدایت نمی‏کند».^۱ همچنین فرموده است: «ای کسانی که ایمان آوردید، خدا و رسول را اطاعت کنید و کارهای خود را باطل نگردانید».^۲ سفارش خداوند با تعبیر «باطل نکنید» به دنبال انجام کار نیک یا اطاعت از پروردگار آمده است، اما در حقیقت متضمن ترک عمل ناپسند است. بنابراین شکیبایی بر نگاهداری اعمال نیک، ذیل صبر در ترک می‌گنجد، نه صبر در عمل.

۳. صبر مرکّب (ترکیبی)

گاه اتفاق می‌افتد که مصادیقی از «صبر بر عمل» و «صبر بر ترک» پی‌درپی و به دنبال هم مطلوب است یا ضرورت می‌یابد؛ یعنی انسان می‌باید هر دو نوع صبر را توأمان در یک واقعه به جان بخرد. برای مثال، صبر در امر به معروف و نهی از منکر، نیازمند تحمل سختی عمل و نیز آسیب‌های آن از قبیل مذمّت و شماتت اطرافیان است. همچنین صبر در برابر اذیت‌های هم‌نوعان و نیز نیکی به آنان ـ مانند نیکی به کفار به قصد هدایت آنان با وجود بدی آنان، یا احسان به همسایگان بد یا خویشاوندان در برابر تقصیر و کوتاهی آنان ـ از جمله رفتارهایی است که در آنها شکیبایی دشوارتر خواهد بود.

به معروف و نهی از منکر، جهاد در راه خدا یا حتی نماز گزاردن در جامعه‌ای که با انجام آن فریضه مخالفت می‌شود و پایبندان به آن مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرند. بسیاری از آیات جهاد، ناظر به این معنا و لزوم صبر در برابر سختی‌های جهاد تا زمان فرا رسیدن یاری خداوند است.

ناگفته نماند که برخی صاحب‌نظران مسلمان، صبر را به گونه‌ای دیگر تقسیم کرده و صبر قبل از اطاعت خدا، صبر هنگام اطاعت و صبر پس از اطاعت خدا را از شکل‌های صبر بر عمل دانسته‌اند.^۱ سپس خویشتن‌داری از فاش ساختن عمل نیک خود و پرهیز از ریا و سُمعه^۲ را مصداق صبر پس از اطاعت دانسته‌اند. اما به نظر می‌رسد شکیبایی ورزیدن پس از انجام عمل، ذیل صبر بر عمل یا صبر در طاعت نمی‌گنجد. این قسم از شکیبایی، ذیل صبر در ترک جای می‌گیرد؛ زیرا پس از انجام عمل نیک، نفس انسان دوست دارد آن را آشکار کند و تحسین اطرافیان را برانگیزد و خود را محبوب سازد. در حالی که انسان مؤمن با به خاطر آوردن لزوم اخلاص برای قبولی طاعات، به خواهش نفس خود که به آشکار ساختن آن عمل مایل است پاسخ «نه» می‌گوید و نفس خویش را از هر گونه عملی که موجب ریا و سُمعه پس از عمل شود باز می‌دارد. این رفتار همانند منّت نهادن پس از انجام عمل نیک است که قرآن کریم از آن نهی کرده، می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید، صدقات خویش را با منّت و اذیت باطل نکنید همچون کسی که مال خویش را برای ریا (تظاهر) خرج می‏کند و به خدا و معاد