75
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

است که چنین ارزش‏گذاری‏ از سوی رسول خدا صلی الله علیه و اله یا صحابه درباره بلاغت و محتوای دو سوره ناس و فلق بسیار سودمند است؛ زیرا آنان آشنای با زبان و بلاغت ادب عربی بودند و با فرهنگ اذکار و اوراد عرب انس داشتند‏‏‏، لکن چنین مضمونی را با چنین بلاغتی در کلام عرب سراغ نداشتند. از این رو، ‏بر پایه تعبیر «لم یر مثلهن قط المعوذتین‏» یا مشابه آن در نقل‏های دیگری‏ می‏توان گفت که ساختار، اسلوب و مضمون این دو سوره خود هماوردی ویژه‌ای را برای عرب داشته است؛ زیرا موجب بهت و تعجب آنان بوده است. برای فهم ابعاد زیباشناختی و محتوایی این سوره و چرایی شگفت‏انگیز خواندن‏ و بی‏سابقه دانستن این دو سوره لازم است که با سبک اورادنگاری و حرزسرایی عرب جاهلی آشنا باشیم تا اوج بلاغت اعجازیین این دو سوره و محتوای بی‏نظیر آن را حس نمایم؛ حسی که در رسول خدا صلی الله علیه و اله با دریافت این دو سوره از وحی پدید آمد. در تفسیر جمله «لم یر مثلهن»۱‏ - که در برخی از منابع روایی به دو شکل «لم أر مثلهن» و «لم نر مثلهن۲» نیز گزارش شده است - چندین دیدگاه میان محققان رایج است:

دیدگاه اول

سوره ناس و فلق از میان سایر سوره‏های قرآن در موضوع تعویذ و حرز برای امان از شر اشرار از انس و جن همانند ندارند و تعبیر مذکور اشاره به ویژگی انحصاری این دو سوره در میان سایر سوره‏های قرآن دارد. مبارکفوری در این باره می‏نویسد:

1.. ... عن عقبة بن عامر، عن النبی صلی الله علیه و سلم قال: أنزل علی آیات لم یر مثلهن (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ) إلی آخر السورة، و (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلْفَلَقِ) إلی آخر السورة (مسند‏ احمد،‏ ج۴، ص۱۴۴)؛ (حدثنا) یعلی، ثنا إسماعیل هو ابن أبی خالد، عن قیس، عن عقبة بن عامر، قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم: لقد انزل علی آیات لم أر أو لم یر مثلهن، یعنی المعوذتین (سنن الدارامی، ج۲، ص۴۶۲). به نظر می‏آید این احتمال دقیق‏تر باشد و شامل دو احتمال اول و سوم نیز می‏شود؛ هر چند که هر سه احتمال از نظر ادبی را صحیح دانسته‏اند: «فی الروایة الأخری أنزل أو أنزلت علی آیات لم یر مثلهن قط المعوذتین ضبطنا نر بالنون المفتوحة و بالیاء المضمومة و کلاهما صحیح قوله صلی الله علیه و سلم المعوذتین هکذا هو فی جمیع النسخ و هو صحیح و هو منصوب بفعل محذوف، أی أعنی المعوذتین و هو بکسر الواو» (شرح صحیح مسلم، ج۶، ص۹۶ - ۹۷).

2.. ... عن عقبة بن عامر، قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم: أنزلت علی آیات لم یر مثلهن أو لم نر مثلهن یعنی المعوذتین (مسند احمد، ج۴، ص۱۵۲).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
74

قرآن دانسته‏اند.۱ روشن است که این روایات، با دقت در نام‏گذاری سوره بقره به فسطاط و سنام، شناختی ظریف و دقیق از جایگاه و درون مایه این سوره به ما ارائه می‏کنند که شاید بدون آن‏ها دست‏یابی به چنین شناختی دشوار باشد.

لَمْ یُرَ مثلُهن قط

سبک و محتوای برخی از سوره‏های در نوع خود چنان بی‏بدیل، فریبا و دلکش است که رسول خدا و مخاطبان را در برابر زیبایی و استواری آن‏ها به شگفتی واداشته است. از این نمونه می‏توان به نزول معوّذتین اشاره کرد که در روایت یکی از صحابی حاضر در زمان نزول چنین گزارش شده است:

از عقبة بن‌عامر جهنی نقل است: روزی همراه رسول خدا صلی الله علیه و اله بودم که آیاتی برای وی نازل شد که هرگز همانند آن را نه شنیده بودیم و نه دیده بودیم و آن‏ها معوذتین- سوره فلق و سوره ناس- بودند.۲

این روایت بر پایه معیارهای حدیث‏شناسی‏ حدیث معتبری شناخته شده است.۳ روشن

1.. و روی عبداللّٰه‏‏‏ بن بریدة، عن أبیه، عن النبی أنه قال: «تعلموا سورة البقرة، فإن أخذها برکة، و ترکها حسرة، و لا یستطیعها البطلة»، أی: السحرة. و فی هذا دلیل علی فضیلة هذه السورة، و علی جواز تسمیتها سورة البقرة، و سمی بعض المتقدمین هذه السورة: فسطاط القرآن، لشرفها و فضلها (تفسیر السمعانی، ج۱، ص۴۰ - ۴۱)؛ (حدثنا) أبو المغیرة، ثنا عبدة، عن خالد بن معدان، قال: سورة البقرة تعلیمها برکة و ترکها حسرة و لا یستطیعها البطلة و هی فسطاط القران (سنن الدارمی، ج۲، ص۴۴۶ - ۴۴۷).

2.. عن عقبة بن عامر قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم: ألم تر آیات أنزلت اللیلة لم یر مثلهن قط (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلْفَلَقِ) و (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ) و حدثنی محمد بن عبداللّٰه‏‏‏ بن نمیر، حدثنا أبی، حدثنا إسماعیل، عن قیس، عن عقبة بن عامر، قال: قال لی رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم: انزل أو أنزلت علی آیات لم یر مثلهن قط المعوذتین (صحیح مسلم، ج۲، ص۲۰۰؛ سنن النسائی، ج۲، ص۱۵۸)؛ عبد الرزاق، عن الثوری، عن سعد بن إبراهیم، عن رجل من جهینة، عن عقبة بن عامر الجهنی قال: بینا أسیر مع رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم أنزل علیه آیات لم أسمع مثلهن و لم أر مثلهن، المعوذتین (المصنّف، صنعانی، ج۳، ص۳۸۴)؛ حدثنا عبداللّٰه‏‏‏، حدثنی أبی، ثنا یزید بن‏هارون، أنا إسماعیل بن خالد، عن قیس بن أبی حازم، عن عقبة بن عامر الجهنی، قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم: أنزل علی آیات لم أر مثلهن المعوذتین، ثم قرأهما (مسند احمد، ج۴، ص۱۵۰).

3.. حدثنا بندار، أخبرنا یحیی بن سعید، أخبرنا إسماعیل بن أبی خالد، أخبرنی قیس بن أبی حازم، عن عقبة بن عامر الجهنی، عن النبی صلی الله علیه و سلم قال: «قد أنزل اللّٰه علی آیات لم یر مثلهن؛ (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ) إلی آخر السورة. و (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلْفَلَقِ) إلی آخر السورة». هذا حدیث حسن صحیح (سنن الترمذی، ج۴، ص۲۴۴).

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1325
صفحه از 312
پرینت  ارسال به