مورد کاوش و تحلیل قرار می‏دهد و به پیامدها و آثار اطلاق اسم بر مسمّی می‏پردازد. لذا بر خلاف نگاه ادبی اولیه به شناخت لفظی اسم بسنده نمی‏کند، بلکه حداقل سه ساحت عنوان، منزلت و کارکرد مسمّی را نیز در میان سایر اسماء مورد کاوش قرار می‏دهد که می‏توان آن را اسم‏‏پژوهی نیز نامید.

این رهیافت در ادبیات اسلامی ریشه در اسم‏شناسی‏ اسماء حسنی خداوند دارد و قرآن آغازگر آن در دوره اسلامی است که البته پیش از آن نیز دیرینه داشته است. اهمیت اسامی خداوند در ادیان آسمانی و حتی بشری و معرفت اسمایی اعطا شده به آدم در آغاز آفرینش سبب شده است که مسأله اسم و نسبت آن با حقیقت و هستی و همچنین، جایگاه اسمای الهی در نظام هستی و حقایق آن‏ها به جد مورد پژوهش‏های مستقل و تطبیقی قرار بگیرد.

در فرهنگ اسلامی اهتمام به تبیین معانی و اسامی صفات خداوند، سنّتی شناخته شده است و دانشوران مسلمان در آثار خود بدان توجه ویژه‌ای داشته و آثار متعددی تالیف کرده‏اند^۱ و برخی از محققان با رویکرد تطبیقی این مسأله را از منظر ادیان مختلف کاویده‏اند^۲ و در برخی از پژوهش‏های جدید استخلاف انسان در زمین بر پایه این اسامی نظریه‏‏‏پردازی کرده‏اند.^۳

روشن است که این وجیزه را مجال ورود به این بحث نیست و فقط قصد آن داشته‏ایم که اشاره کنیم موضوع اسم‏‏پژوهی در ادبیات اسلامی دیرینه‌ای کهن با رهیافت‏های متنوع را دارد و موضوعی جدید و خام نیست. برآیند ‏این پژوهش‏ها نشان می‏دهد که اسامی و صفات خداوند، جایگاه و کارکردی مهم در شناخت وجود بی‏کرانه خداوند دارند و هر یک از این اسامی و صفات را حقیقتی متمایز از دیگری و کارکردی خاص بوده و در نهایت معرفتی ویژه از وجود بی‏کرانه خداوند را نشان‏گر است.^۴ اساساً هر چه موجودی از سعه و عمق وجودی و

پیام رسان را داشته است و هیچ گونه دخل و تصرفی در متن نداشته است.

اسم‏شناسی‏

مقصود از اسم‏شناسی‏ در این گفتار، شناخت اسامی، اوصاف یا القاب آیات و سوره‏های آن بر پایه روایات است. شایان ذکر است که آیات و سوره‏های قرآن کریم در روایات اسلامی به چندین عنوان یا اسم و صفت شناخته شده‏اند. لازم است پیش از ورود به بحث اندکی درباره مفهوم اسم و جایگاه اسم‏شناسی‏ در مطالعات قرآنی توضیح دهیم تا کارکرد و جایگاه روایات «اسم‏شناسی‏ قرآن» روشن‏تر گردد. بر پایه دیدگاه لغویان، اسم، نشانه یا لفظی است که برای اشاره به یک چیز و تمایز آن از غیر دلالت بنماید^۱ که بدان مسمّی گویند که با اسم آشکار شود و به مدح و ذم وصف گردد. آن‏چه را اسم نباشد، اساساً قابل ذکر نیست و ظاهر نگردد. از این رو، ‏اسم را دلیل بر مسمّی یا عَلَم بر آن دانسته‏اند.^۲ محققان رابطه اسم با مسمّی را همانند رابطه آیینه با عکس، آیه با ذات یا دلیل با مدلول دانسته و در تفاوت آن گفته‏اند:

در دلیل از طریق اسم به مدلول می‏رسند و آن را اثبات می‏کنند؛ در حالی که آیه در پرتو ذات روشن است. میزان اعتبار مدلول از میزان اعتبار دلیل معلوم می‏شود، ولی در آیه قضیه به عکس است؛ زیرا هر چند ذو الآیه قوی‏تر باشد، آیات و علایم آن آشکارتر باشد.^۳

هر چند در تغایر اسم و مسمّی شکی نیست‏‏‏، لکن اصالت و حقیقت با مسمّی است و اسم دال یا نشانه‌ای برای آن است. از این رو، ‏شناخت اسم شامل شناخت مسمّی و ملزومات آن نیز هست. لذا اسم‏شناسی‏ فقط به شناخت و آگاهی از اسم مسمّی بسنده نمی‏کند، بلکه ابعاد دیگری از وجود این مسمّی را - که شایسته اطلاق این اسم شده است -