نظریه‏های عالمان فراتر بوده و بر پایه نصوص روایی معصومان به دنبال بازیابی ماهیت و حقیقت ابعاد وجودی قرآن است؛ قرآنی که در نگاه معصوم چنان است که اگر همه انسان‏های روی زمین از دنیا بروند، با وجود قرآن دچار وحشت نمی‏شود.^۱ این کتاب چیست که این گونه موجب رهایی انسان از تنهایی و سبب نشاط جان وی است؟

ماهیت‏شناسی‏

ماهیت‏شناسی‏ قرآن به دنبال یافتن داده‏ها و پاسخ‏هایی است که‏ چیستی قرآن را تبیین نماید و تعریفی از حقیقت راستین آن ارائه کند. پاسخ به پرسش از ماتن، فرآیند، نوع متن،... مهم‏ترین مسائلی هستند که پاسخ به آن‏ها در تبیین ماهیت و مؤلفه‏های اساسی قرآن ضروری هستند. این‏که پدیدآورنده این کتاب کیست؟ چگونه پدید آمده است؟ ویژگی ذاتی این کتاب کدام است؟ خصائص متمایز کننده آن از انواع دیگر چیست؟

روایاتی که ما را به پاسخ این ‏‏‏پرسش‏ها رهنمون نمایند، در گونه ماهیت‏شناسی‏ قرآن جانمایی کرده‏ایم؛ زیرا مسأله اصلی آن‏ها کاوش و باز‏شناسی‏ ذات و هستی این کتاب است و اساساً به مسأله‌ای فراتر از ماهیت‏شناسی‏ قرآن نظری ندارد. روشن است که ارائه چنین شناختی از قرآن تنها از عهده راسخان راستین در قرآن‏شناسی‏ بر می‏آید. از این رو، ‏سخنان آنان منبعی بی‏بدیل در ماهیت‏شناسی‏ قرآن است. اهل بیت علیهم السلام نظر به اهمیت و لزوم چنین شناختی از ماهیت قرآن بخشی از بیانات خود را به این موضوع اختصاص داده‏اند. اینک در ادامه نمونه‏های شاخص از روایات ماهیت‏شناسی‏ قرآن را بررسی می‏کنیم تا وجه تمایز این روایات از سایر روایات روشن گردد.

الهی بودن

شناخت پدیدآورنده یا موجِد قرآن در تصور از ماهیت آن ضروری است و تمایز بخش

رایج در آثار پیش‏گفته است و گستره مباحث آن شامل دانش‏های قرآنی، مقدمات زبان شناختی، مباحث تاریخ قرآن و ادوات مفسر نمی‏شود. در این پژوهش مسائل اصلی شناخت قرآن باز‏شناسی‏ ماهیت، اسامی، اوصاف، ساختار، بایسته‏های فراگیر و آسیب‏های بنیادین فهم قرآن است که به تبیین و تحلیل متن آیات نطر ندارد و شناساندن ابعاد وجودی قرآن به عنوان کتاب خاتم وحیانی و راهبردهای تعامل با آن می‏پردازد. به بیان دیگر، مسأله‏ بنیادین شناخت قرآن، حقیقت و ماهیت قرآن است و این وجه تمایز آن از دانش تفسیر قرآن است که هدف اصلی آن کشف معنا از متن آیات است که می‏تواند با هر باوری به خاستگاه قرآن انجام پذیرد. هر چند علوم قرآن نیز ذیل شناخت قرآن قابل طبقه‏بندی است‏‏‏‏‏‏، لکن تفاوتی ظریف میان مباحث شناخت قرآن با علوم قرآن و مباحث مشابه آن چون تاریخ و زبان قرآن وجود دارد. به طور معمول در اکثر مباحث علوم قرآن و مشابه آن نظریه‏ها و آرای عالمان محور گفت‏وگو و بررسی است و گاه جمع میان این نظریه‏ها میسور نیست؛ همانند مقوله امکان یا امتناع وقوع نسخ در قرآن یا تحریف‏ناپذیری قرآن با انگاره باورمندی به وقوع آن در آیات قرآن که به هیچ روی قابل جمع با یکدیگر نیستند.^۱ برای تبیین این تفاوت و تمایز می‏توان چنین گفت که مباحث شناخت قرآن به دو درجه یا سطح تقسیم‏پذیرند:

شناخت درجه اول قرآن: به مباحثی که ماهیت قرآن و ویژگی‏های درونی آن توجه دارد و از ماتن تا ویژگی‏های کلی متن را بررسی و می‏شناساند.

شناخت درجه دوم قرآن: به مسائلی اعم از مباحث شناخت درجه اول قرآن می‏پردازد و بیشتر‏ به موضوعات تاریخی قرآن، مصحف‏شناسی‏ و تحولات آن، نظریه‏های تاریخی عالمان درباره قرآن توجه دارد. فهرست کتاب‏ها‏‏ی علوم قرآن و تاریخ قرآن شاهد گویای این ادعا است. این قسم از مباحث در آثار مستقل هماره مورد توجه قرآن‏پژوهان بوده است. در این پژوهش مقصود از احادیث قرآن‏شناسی‏، شناخت درجه اول قرآن است که از ساحت