صحیح است که طرفین آن از حیث اعتبار عنوان و حکم یکسان بوده و معطوف علیه منسوخ نباشد. اساساً هدف آیه بیان این مهم است که این اماکن چهارگانه، از وجه اعتبار یکسانی برخوردارند و آن اختصاص آن‏ها به یاد خداوند چون نماز، دعا، اعتکاف و... است. لذا از نظر قرآن، معابد اهل کتاب همچنان عنوان و اعتبار شرعی عبادتگاه سابق خود را دارند و با ظهور اسلام این عنوان و کارکرد از آن‏ها سلب نشده است. برآیند ‏آیات مذکور ارایه این قاعده اساسی است که معابد ادیان ابراهیمی اعتبار دائمی داشته و این عنوان از آن‏ها قابل سلب نیست و خداوند نسبت به حفظ احترام و اعتبار آن‏ها تأکید دارد.

آیه عمل برابر شاکله

در روایات اهل بیت علیهم السلام از فحوای آیه (قُلْ كُلٌّ یعْمَلُ عَلَىٰ شَاكِلَتِهِ ‏فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَىٰ سَبِیلاً)؛^۱ «بگو: هر کس بر حسب ساختار خود عمل مى‏کند، و پروردگار شما به هر که راه‏یافته‏تر باشد، داناتر است»،‏ برای بیان جواز اقامه نماز در معابد اهل کتاب استدلال شده است:

۰.سُئل الصّادق علیه السلام عن الصّلاة فی البیع و الکنائس. فقال: صلّ فیها. قلت: أصلّی فیها و إن کانوا یصلّون فیها؟ قال: نعم، أما تقرأ القرآن: (قُلْ كُلٌّ یعْمَلُ عَلَىٰ شَاكِلَتِهِ ‏فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَىٰ سَبِیلاً). صلّ على القبلة و دعهم؛^۲

صالح بن حکم می‏گوید از امام صادق‏ علیه السلام درباره حکم خواندن نماز در دیرها و کنیسه‏ها سؤال شد. امام در پاسخ فرمود: [مانعی نیست] در آن‏ها نماز بخوانید. من گفتم: در آنجا نماز بخوانم در حالی که آن‏ها نیز در آن نماز می‏خوانند؟ امام فرمود: آری، مگر قرآن نخوانده‏ای که خداوند می‏فرماید: «هر کس بر حسب ساختار خود عمل مى‏کند، و پروردگار شما به هر که راه ‏یافته‏تر باشد داناتر است»، به سمت قبله نماز بخوان و آن‏ها را رها کن.

شیخ طوسی نیز همین مضمون را با اندکی تفاوت در متن گزارش کرده‏ است.^۳

برجسته امامیه از طیف‏های مختلف اصولی و اخباری برابر آن فتوا داده‏اند.^۱ صاحب مفتاح الکرامه این دیدگاه را با تعابیر «ذهب إلیه علماؤنا» و «ومذهب أکثر علمائنا» یاد کرده و به گزارش دقیق و کامل طرفداران آن از قدما تا دوره خود پرداخته است.^۲ سبزواری اجماع امامیه را نیز بر این حکم ادعا کرده است.^۳ ادله این رویکرد را می‏توان به دو دسته قرآنی و روایی تقسیم کرد.

ادله قرآنی

مقصود از ادله قرآنی مجموعه آیاتی است که بتوان از مفاهیم یا مقاصد موردی یا مجموعی آن‏ها در اثبات جواز اقامه نماز در معابد اهل کتاب بهره جست، هرچند که در کتب فقهی به آن‏ها استشهاد نشده باشد. مهم‏ترین این آیات عبارتند از:

آیه ع‍طف مساجد بر معابد

معابد در ادیان ابراهیمی با وقف بر عبادت خداوند از اعتبار دائمی برخوردار بوده و با بعثت پیامبری جدید، اعتبار این معابد برای انجام عبادت خداوند از بین نمی‏رود. از این رو، ‏در آیه (وَ لَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا ٱسْمُ ٱللَّهِ كَثِيرًا وَ لَيَنصُرَنَّ ٱللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ ٱللَّهَ لَقَوِىٌّ عَزِيزٌ)^۴؛ «و اگر خدا بعضى از مردم را با بعض دیگر دفع نمى‏کرد، صومعه‌ها و کلیساها و کنیسه‌ها و مساجدى که نام خدا در آن‏ها بسیار برده مى‏شود، سخت ویران مى‏شد، و قطعاً خدا به کسى که ‏[دین‏] او را یارى مى‏کند، یارى مى‏دهد، چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است»، مساجد مسلمانان به معابد اهل کتاب عطف شده است. این عطف افزون بر اثبات تغایر موضوعی این ‏‏مکان‏ها از همدیگر به وجه اشتراک آن‏ها در حکم (ذکر فراوان خداوند در آن‏ها) به عنوان دلیل عطف اشاره دارد. همچنین، این عطف زمانی