در تفاسیری چون التبیان، مجمع البیان و... نگاهی روش‏شناسانه به گونه‏های متنوع روایات تفسیری دیده می‏شود و روایات با دقتی خاص از همدیگر تفکیک شده و متناسب با عنوان بحث گزارش شده‏اند؛ برای نمونه، روایات معناشناسی در بخش اللغة و المعنی گزارش شده و پیش از ورود به تفسیر سوره، روایات متناسب با قرائت آیه بعد، قبل از اللغه می‏آید. این نظم ساختاری نشان‏گر آن است که این دو مفسر شیعی در گزینش و گزارش روایات تفسیری به گونه خاص آن توجه داشته‏اند. در دروه معاصر نیز علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر المیزان، با تفکیک گونه‏های تأویل، جری و تطبیق از روایات تفسیری، به شکل عملی گونه‏نمایی روایات را نشان داده است. البته این سخن که گفته شود در تفاسیر کهن مباحث نظری و اصطلاحی گونه‏شناسی وجود ندارد، سخنی درست است‏‏‏، لکن فقدان ادبیات علمی این بحث در آن‏ها، نافی نگاه اجتهادی این مفسران در گونه‏شناسی روایات تفسیری نیست؛ زیرا زبان و ادبیات مطالعات قرآن‏‏پژوهی، تابع گفتمان تفسیری، حدیثی و علمی رایج در دوره هر مفسری است.

در دو دهه اخیر، محققان مسلمان درباره تفسیر روایی و روایات تفسیری نگاشته‏های سودمندی به قلم آورده‏اند که با شمار اندک‏شان، در ایجاد زمینه لازم بحث و گفت‏وگو در این موضوع موثر بودند. با این همه سهم گونه‏شناسی از این میان بسیار اندک بوده است، به ویژه مباحث نظری آن کمتر به بوته سنجش سپرده شده است. نگارنده علی‏رغم تلاش وافر، به نگاشته‏ای جدی در تحقیقات عربی در این موضوع دست نیافت و در آثار نشریافته خاورشناسان نیز چیزی یافت نشد. از این رو، ‏در این بخش از پژوهش، دامنه نقد و بررسی به پژوهش‏های محققان شیعه ایرانی محدود شد. بررسی پیشینه پژوهش نشان داد که مسأله گونه‏شناسی احادیث تفسیری در آثار نویسندگان شیعی ایرانی بیشتر‏ مورد توجه بوده است. این مهم را می‏توان پژواکی از تأثیر انقلاب اسلامی در حدیث‏‏پژوهی در ایران دانست. پژوهش‏های محققان ایرانی - شیعی در موضوع گونه‏شناسی را - که غالب آن‏ها بعد از انقلاب اسلامی هویت یافته‏اند - می‏توان به سه جریان مهم تقسیم کرد؛ هر چند ممکن است افزون بر این سه، جریان یا رویکرد دیگری باشد که چندان در مجامع علمی توفیق نشر

برای تبیین لازم است.

این مفهوم از تبیین در فصل سوم این پژوهش، مقصود است که آن را «احادیث تبیین قرآن» نام نهاده‏ایم. احادیثی که کارکردی تبیینی نسبت به معنای متن آیات داشته، ماهیت، گستره و چگونگی معنای آیات را بیان کرده‏اند، در این فصل، بازشناسی، دسته‏بندی و تحلیل شده است تا رهیافت تبیین علمی احادیث امامیه به معناشناسی قرآن روشن گردد. نگارنده از روی عمد از کاربرد واژه تفسیر به جای تبیین خودداری کرده است؛ زیرا تبیین به مفهومی که گذشت، با تفسیر به معنای امروزین آن - که محدود به بیان سطح ظاهری از معنای متن شده است - تفاوت دارد و تبیین اعم و جامع‏تر از تفسیر است. البته کشف به عنوان مؤلفه مشترک معنای لغوی تبیین و تفسیر است‏‏‏، لکن شدّت و دقت در انکشاف و ایضاح تبیین، بالاتر از تفسیر است.

پیشینه

در یک نگاه، مطالعات گونه‏شناسی احادیث تفسیری دیرینه چندانی نداشته و به طور جدی در دهه‏های اخیر مطرح شده است.^۱ از این رو، ‏به جز اشاراتی کوتاه در کتاب‏ها‏ی مرتبط به شناسایی مفسران و تفاسیر آن‏ها مطالب خاصی در پژوهش‏های قرآنی نشر یافته وجود ندارد. برخی نیز بر این باورند که «پیشینیان در جمع‏آوری و تنظیم روایات و نقل اقوال بررسی تحسین برانگیری از خود نشان داده‏اند، ولی چندان به گونه و تنوع روش‏ها التفاتی نداشته‏اند؛ گو این‏که غافل از فایده‏مندی آن یا عدم نیاز زمانه به مسأله کشف روش و متد، باعث دوری و کم‏انگیزه شدن آن‏ها شده است».^۲ هر دو نگره یاد شده ناتمام است و اندکی شتاب‏زدگی در ارزش‏گذاری میراث تفسیری کهن در آن دو دیده می‏شود، ‏‏به‏ویژه اگر چنین مقصود باشد که تفاسیر پیشین از رویکرد گونه‏شناسی‏ روایات تفسیری تهی هستند، جفا در حق مفسران باریک‏بین و نکته‏سنجی آنان خواهد بود؛ زیرا در شماری از این تفاسیر، نشانه‏هایی از التفات به این مسأله وجود دارد.