خاص رایج میان عالمان امامیه این دوره در اعتبارسنجی مصادر حدیثی سمرقند چندان اعتنایی به این میراث در حدیث شیعه نشده است. از عدم ارجاع به روایات تفسیری عیاشی در تفسیر التبیان طوسی می‏توان حدس زد که شیخ طوسی علی رغم اذعان به جلالت عیاشی هنگام تألیف تفسیر التبیان از تفسیر العیاشی روایتی را نقل نکرده است؛ بر خلاف طبرسی که به دلیل دسترسی به نسخه تفسیر العیاشی این امکان را داشته است.

احتمال دیگر، این است که بگوییم شیخ طوسی در زمان تألیف التبیان به تفسیر العیاشی دسترسی نداشته است یا بنا به مبانی خاص شیخ در اعتبار میراث سمرقند، بر خلاف وصف و توثیق عیاشی از آثار وی اعراض عملی کرده است. البته ممکن است قمی‏ها به دلیل ارتباط عیاشی با فضل بن شاذان نیشابوری و هم‏سویی مشرب عقل‏گرایی وی با فضل بن شاذان، در نقل روایات عیاشی احتیاط یا اعراض کرده باشند؛ همان طوری که آثار خود فضل بن شاذان نیز با این وضعیت روبه‏رو شد.^۱ لذا با توجه به پیشینه مذهبی و استبصار عیاشی به مذهب شیعه و گرایش‏های خاص کلامی- فکری وی متأسفانه آثار وی چندان در مدرسه قم و بغداد با اقبال مواجه نشده است^۲ یا این‏که عالمان امامیه در گزارش از وی تقیه کرده باشند.

دلالت

بر پایه قاعده «اصالت تعابیر قرآنی» هر تعبیر قرآنی بر پایه مفهوم‏سازی ویژه‌ای صورت گرفته است که با سیاق متنی و سیاق مجموعی آیات ارتباط دارد. با تحلیل سیاق آیه می‏توان به جزئیات و مؤلفه‏های مفهوم‏سازی قرآن از مفردات آن دست یافت و سپس با جامع‏نگری در کل قرآن و در نظر گرفتن اصول قرآن‏شناسی‏ و تفسیر قرآن به مفهوم ناب و اصیل قرآنی از تعابیر آن دست یافت. از این رو، ‏نباید مفاهیم و تعابیر قرآنی را به تعابیر دیگر تقلیل یا به مشابه آن تبدیل نماییم، بلکه ‏‏‏باید اصالت مفاهیم قرآنی را به عنوان معیار در تفسیر آیات مد نظر داشته باشیم.

نکته کلیدی در روایت امام جواد علیه السلام تأکید بر مفهوم کلمه «المساجد» در آیه (وَ أَنَّ ٱلْمَسَاجِدَ

از روایات این‏ تفسیر در کتب اربعه شیعه نیز با سند نقل‏ شده و این خود از مؤیدات اعتبار این تفسیر است.^۱

و همین استاد گفته است:

گاهی‏ در مقایسه بین آن‏چه در کتب اربعه و این‏ تفسیر نقل شده، می‏بینیم متن نقل شده‏ در این تفسیر، از احکام و اتقان بیشتری‏ برخوردار است؛ با آن‏که به یقین هر دو روایت‏ در اصل متحد بوده است.^۲

از قرن دوازدهم هجری حدیث استنطاق در شماری از تفاسیر روایی و اجتهادی^۳ به دیده اعتبار گزارش شده و محتوای آن در کتب فقهی در مسائلی چون سجده^۴ و حد سرقت^۵ مورد استناد برخی از فقیهان امامیه قرار گرفته است که می‏توان ادعا کرد دلیل استواری بر اعتماد آنان به صحت صدور این روایت از معصوم است. البته آن گونه که در ادامه بحث روشن خواهد شد، محتوای عالی آن نیز خود قرینه‌ای بر صحت مضمون آن از دارنده مقامی بس والا در علم به قرآن است؛ همان طوری که بر پایه خود متن حدیث، فقها و قضات دربار معتصم عباسی نیز چاره‌ای جز پذیرش در برابر آن را نداشتند و آنان را به تسلیم در برابر استوار و درستی تبیین خود واداشت؛ هر چند که منجر به نقد معتصم عباسی از سوی ابن ابی داود در طرد رأی فقهای دربار و پذیرش رأی امام جواد علیه السلام شد و در نهایت به شهادت ایشان منجر گردید.^۶

شش. میراث حدیثی سمرقند در محاق: تفسیر العیاشی از میراث حدیثی خراسان قدیم است که به دلایل دور بودن از مراکز حدیثی تشیع در قرن چهارم هجری و برخی از مبانی