ندیم درباره وی و شهرت آثارش در خراسان می‏نویسد:

۰.أحد دهره و زمانه فی غزارة العلم و لکتبه بنواحی خراسان شأن من الشأن.^۱

این آثار دویست اثر مکتوب بوده است که آغازین آن را کتاب التفسیر گفته‏اند.^۲ طبیعی است که عیاشی با توجه به پیشینه مذهبی خود، شخصیتی محقق و مطلع از آثار اهل سنّت بوده و نظر به ارادات ایشان به اهل بیت علیهم السلام به دنبال گزارش روایاتی در تفسیر خود باشد که از اقبال در آثار اهل سنّت نیز برخوردار باشد؛ زیرا از همان آغاز به دلیل نقل اخبار سست و ضعیف احتمال قوی داشت که میراث وی با تردید روبه‏رو گردد. همچنین، از نظر محتوا نیز با توجه به رویکرد شیعی وی ‏‏‏باید روایاتی را گزارش نماید که در گفتمان معاصر عیاشی - که متمایل به عقل‏گرایی اعتزالی است - کارآمد باشد؛ درست مانند حدیث استنطاق که از نظر روشی بسیار دقیق و علمی است و از نظر غایی نیز نقد تفکر اعتزالی در فقه و تفسیر قرآن است. به نظر می‏آید دلیل تفرد عیاشی در نقل حدیث استنطاق ریشه در پیشینه مذهبی، فضای مذهبی حاکم بر منطقه سمرقند و مشایخ بغدادی عیاشی دارد که میراث روایی بغداد را به وی انتقال داده‏اند.

سه. قرابت زمانی عیاشی با عهد امام جواد علیه السلام: توجه به قرابت دوره تاریخی زندگی عیاشی با شهادت امام جواد علیه السلام که کمتر از صد سال است مهم است زیرا همین قرابت زمانی امکان دست‏یابی وی به منابع و حوادث سیاسی عصر‏هارون تا متوکل عباسی را برای وی تسهیل کرده است؛ به ویژه این‏ که عیاشی از مشایخ بغدادی نقل حدیث کرده و برخی از مشایخ سایر مدارس نیز که برای استماع حدیث به سمرقند رفت و آمد داشتند روایاتی^۳ را نقل کرده است. حدیث استنطاق نظر به حساسیت آن از نظر عباسیان با سانسور مواجه شده است، ولی در نهایت به بیرون درز کرده است. طبیعی است که در دوره خلافت عباسیان زمینه برای گزارش و ترویج این حدیث چندان مناسب نبوده است.

حدیث و مشابه آن - که گزارش‏گر شکست جبهه مقابل اهل بیت علیهم السلام هستند - باید به سانسور آن از سوی ابن ابی داود و جریان عباسیان توجه داشت. از این رو، ‏تفرد عیاشی در گزارش حدیث استنطاق تا حدودی توجیه‏پذیر‏ است.

از سوی دیگر، عدم موضع‏گیری منابع مرتبط با اندیشه اعتزال و همچنین، منابع رجالی اهل سنّت در رد و نقد این حدیث، قرینه دیگری برای اصل واقعه است؛ زیرا روش رایج در میان معتزلیان و رجالیان اهل سنّت نقد و طرد گزارش‏هایی است که مبانی یا هویت فکری آنان را نقض می‏کند، ولی درباره این روایت سکوتی را در این منابع شاهد هستیم و نگارنده به مطلبی در این باره دست نیافت.

بر پایه داده‌های رجالی و فهرست‏نگاری، آثار عیاشی از سوی شاگردان وی به مدارس فکری بغداد و خراسان قرن چهارم هجری راه یافته و شهرت داشته است. بر پایه رجال النجاشی، بخشی از کتاب‏ها‏ی عیاشی در سال ۳۵۶ق، یعنی کمتر از چهل سال پس از مرگ عیاشی به بغداد انتقال یافت. گزارش‏های دیگر نجاشی نشان‏گر شیوع و شهرت آثار وی در دوره خود عیاشی است؛ زیرا وی اهتمام خاصی به استنساخ و نشر آثار داشته است.^۱ ابن ندیم (م۳۸۵ق) - که نزدیک هفتاد سال از مرگ عیاشی فاصله دارد - به شهرت آثار عیاشی در الفهرست خود (پایان یافته در ۳۷۵ق) تصریح دارد و این نشان می‏دهد که خود ابن ندیم - که در بغداد حضور داشته است - آثار عیاشی را در بغداد دیده و اسامی آن‏ها را گزارش کرده است.^۲

دو. شخصیت عیاشی در ستیغ اعتبار: منزلت والای عیاشی در منابع رجالی امامیه روشن‏تر از آفتاب و بی‏نیاز از بحث و استشهاد است. داده‏های رجالی نشان از این مهم دارند که عیاشی در دوره جوانی مستبصر به مذهب شیعه شده و باقی عمر و اموال خویش را برای ترویج معارف اهل بیت علیهم السلام وقف کرده است.^۳ عناوین آثار گزارش شده از عیاشی در منابع رجالی، گویای ذو فنون و جامع الاطراف بودن در علوم اسلامی و غیر آن است. ابن