203
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

این آیه محافظه‏کاری عبد اللّٰه بن عمر را در این مسائل به نقد کشاندند۱ و خود به عدم عمل برابر این آیه اعتراف کرده است.۲ بیهقی از تطبیق عبد اللّٰه بن عمر چنین نتیجه گرفته است:

۰.زاد القطان فی روایته قال حمزة فقلنا له و من ترى الفئة الباغیة قال ابن عمر ابن الزبیر: بغى على هؤلاء القوم فأخرجهم من دیارهم و نکث عهدهم. ففی قول عبد اللّٰه بن عمر هذا دلالة على جواز استعمال الآیة فی قتال الفئة الباغیة.۳

در روایات امامیه‏ نیز آیه مذکور بر واقعه جمل تطبیق داده شده است.۴ در خطبه‏ها و

1.. عن نافع ان رجلا أتی ابن عمر، فقال: یا أبا عبد الرحمن ما حملک علی أن تحج عاما و تعتمر عاما و تترک الجهاد فی سبیل اللّٰه عز و جل و قد علمت ما رغب اللّٰه فیه، قال: یا ابن أخی! بنی الاسلام علی خمس ایمان باللّٰه و رسوله و الصلوات الخمس و صیام رمضان و أداء الزکاة و حج البیت. قال: یا أبا عبد الرحمن! الا تسمع ما ذکر اللّٰه فی کتابه (وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِینَ ٱقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى ٱلْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا ٱلَّتِى تَبْغِى حَتَّىٰ تَفِى‏ءَ إِلَىٰ أَمْرِ ٱللَّهِ)، (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ)، قال: فعلنا علی عهد رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم و کان الاسلام قلیلا فکان الرجل یفتن فی دینه، اما قتلوه و اما یعذبوه حتی کثر الاسلام فلم تکن فتنة، قال: فما قولک فی علی و عثمان، قال: اما عثمان فکان اللّٰه عفا عنه و اما أنتم فکرهتم ان تعفوا عنه، و اما علی فابن عم رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم و ختنه و أشار بیده، فقال هذا بیته حیث ترون (صحیح البخاری، ج۵، ص۱۵۷).

2..‏ أبو عبداللّٰه‏‏‏ محمد عبداللّٰه‏‏‏ الأصبهانی، ثنا أحمد بن مهدی، ثنا بشر بن شعیب بن أبی حمزة، حدثنی أبی عن الزهری، قال: أخبرنی حمزة بن عبداللّٰه‏‏‏ بن عمر انه بینا هو جالس مع عبداللّٰه‏‏‏ بن عمر جاءه رجل من أهل العراق، فقال: یا أبا عبد الرحمن! انی و اللّٰه لقد خرجت ان اتسمت بسمتک و اقتدی بک فی امر فرقة الناس و اعتزل الشر ما استطعت و انی اقرأ آیة من کتاب اللّٰه محکمة قد اخذت بقلبی فأخبرنی عنها أرأیت قول اللّٰه عز و جل : (وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِینَ ٱقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى ٱلْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا ٱلَّتِى تَبْغِى حَتَّىٰ تَفِى‏ءَ إِلَىٰ أَمْرِ ٱللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ ٱللَّهَ یحِبُّ ٱلْمُقْسِطِینَ)؟ أخبرنی عن هذه الآیة. فقال عبداللّٰه‏‏‏ بن عمر: مالک و لذلک انصرف عنی، فقام الرجل فانطلق حتی إذا توارینا سواده اقبل الینا عبداللّٰه‏‏‏ بن عمر فقال ما وجدت فی نفسی فی شئ من امر هذه الآیة الا ما وجدت فی نفسی انی لم أقاتل هذه الفئة الباغیة کما امرنی اللّٰه تعالی هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه (المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۶۳).

3.. السنن الکبری، بیهقی، ج۸، ص۱۷۲).

4.. ... عن أبی بصیر، عن أبی عبداللّٰه علیه السلام، قلت: (وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِینَ ٱقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى ٱلْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا ٱلَّتِى تَبْغِى حَتَّىٰ تَفِى‏ءَ إِلَىٰ أَمْرِ ٱللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا بِالْعَدْلِ)؟ قال: «الفئتان، إنما جاء تأویل هذه الآیة یوم البصرة، و هم أهل هذه الآیة، و هم الذین بغوا علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فکان الواجبعلیه قتالهم و قتلهم حتی یفیئوا إلی أمر اللّٰه، و لو لم یفیئوا لکان الواجب علیه فیما أنزل اللّٰه أن لا یرفع السیف عنهم حتی یفیئوا و یرجعوا عن رأیهم، لأنهم بایعوا طائعین غیر کارهین، و هی الفئة الباغیة، کما قال اللّٰه عز و جل فکان الواجب علی أمیر المؤمنین علیه السلام أن یعدل فیهم حیث کان ظفر بهم، کما عدل رسول اللّٰه صلی الله علیه و اله فی أهل مکة، إنما من علیهم (( و عفا، و کذلک صنع أمیر المؤمنین علیه السلام بأهل البصرة حیث ظفر بهم مثل ما صنع النبی صلی الله علیه و اله بأهل مکة حذو النعل بالنعل (الکافی، ج۸، ص۱۸۰).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
202

فئة باغیة

نمونه دوم، آیه (وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ ٱقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى ٱلْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا ٱلَّتِى تَبْغِى حَتَّىٰ تَفِى‏ءَ إِلَىٰ أَمْرِ ٱللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُقْسِطِينَ)۱ است که از‏ نظر تاریخ نزول درباره جنگ میان اوس و خزرج نازل شده است.۲ در شماری از منابع روایی از سوی صحابه بر مناقشات سیاسی اصحاب بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله، هم‏چون جنگ معاویه با امام علی علیه السلام در صفین۳ و اقدام ابن زبیر۴‏ جری و تطبیق داده شده است. عایشه که خود شاهد این حوادث تلخ و سهمگین بوده است، از عدم توجه مسلمانان دوره خود به مفاد این آیه به شدّت نگران‏ بوده است.۵ برخی نیز با استناد به

1..‏ «و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو را اصلاح دهید، و اگر ‏[باز‏] یکی از آن دو بر دیگری تعدّی کرد، با آن ‏[طایفه‌ای‏] که تعدّی می‏کند، بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر باز گشت، میان آن‏ها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید، که خدا دادگران را دوست می‏دارد» (سوره حجرات، آیه ۹).

2.. تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۳، ص۲۶۱؛ جامع البیان،‏ ج۲۶، ص۱۶۶.

3.. و ذکر أبو أحمد العسکری فی کتاب الأمالی: أن سعد بن أبی وقاص دخل علی معاویة عام الجماعة، فلم یسلم علیه بإمرة المؤمنین، فقال له معاویة: لو شئت أن تقول فی سلامک غیر هذا لقلت، فقال سعد: نحن المؤمنون و لم نؤمرک، کأنک قد بهجت بما أنت فیه یا معاویة‏! و اللّٰه ما یسرنی ما أنت فیه و أنی هرقت المحجمة دم، قال: و لکنی و ابن عمک علیا یا أبا إسحاق قد هرقنا أکثر من محجمة و محجمتین، هلم فاجلس معی علی السریر، فجلس معه، فذکر له معاویة اعتزاله الحرب، یعاتبه، فقال سعد: إنما کان مثلی و مثل الناس کقوم أصابتهم ظلمة، فقال واحد منهم لبعیره إخ، فأناخ حتی أضاء له الطریق فقال معاویة: و اللّٰه یا أبا إسحاق، ما فی کتاب اللّٰه إخ و إنما فیه: و أن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما فإن بغت إحداهما علی الأخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفئ إلی أمر اللّٰه، فواللّٰه ما قاتلت الباغیة و لا المبغی علیها. فأفحمه. و زاد ابن دیزیل فی هذا الخبر زیادة ذکرها فی کتاب صفین، قال: فقال سعد: أتأمرنی أن أقاتل رجلا؟ قال له رسول اللّٰه صلی الله علیه و اله: أنت منی بمنزلة ‏هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی‏! فقال معاویة: من سمع هذا معک؟ قال: فلان و فلان و أم سلمة. فقال معاویة: لو کنت سمعت هذا لما قاتلته (شرح نهج البلاغه‏،‏ ابن ابی الحدید، ج۲، ص۲۶۳ - ۲۶۴)؛‏ ... و إنا کذلک إذا قبل أمیر المؤمنین علیه السلام من موضع یرید یتحال ‏[ب: یتحاک‏] الغبار و ینقص ‏[ب: ینفذ‏] العلق عن ذراعیه سیفه یقطر الدماء و قد انحنی کقوس نازع‏! و هو یتلو هذه الآیة: (وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِینَ ٱقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى ٱلْأُخْرَىٰ فَقَاتِلُوا ٱلَّتِى تَبْغِى حَتَّىٰ تَفِى‏ءَ إِلَىٰ أَمْرِ ٱللَّهِ). قال: فما رأیت قتالا أشد من ذلک الیوم ... (تفسیر فرات الکوفی، ص۴۳۲).

4.. السنن الکبری، بیهقی، ج۸، ص۱۷۲‏‏.

5.. ... عن عمرة بنت عبد الرحمن، عن عائشة - رضی اللّٰه عنها - انها قالت: ما رأیت مثل ما رغبت عنه هذه الأمةمن هذه الآیة و ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما فان بغت إحداهما علی الأخری، فقاتلوا التی تبغی حتی تفئ إلی امر اللّٰه * هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه (المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۱۵۶).

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1401
صفحه از 312
پرینت  ارسال به