201
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

وی‏ محافظت می‏کردند و جندب بن عبداللّٰه به طلحه می‏گفت: به خدای سوگند! اجری از این کارت نبردی، پیروزی نگشتی، بلکه بار گناهت را فزون کردی و خسران دیدی.۱

از این رو، ‏در میان مفسران تابعی چون سدی، حسن بصری و ‏... اصحاب جمل،۲ طلحه و زبیر۳ به عنوان تفسیر مصداقی آنان از آیه مذکور گزارش شده است که اشاره به همان جری و تطبیق دارد، این مهم به شیوع این جری میان صحابه حاضر در جمل و مفسران تابعی دلالت دارد که چاره‌ای جز نقل و انتقال آن به نسل‏های بعدی نداشتند؛ هر چند که حسن بصری تلاش داشت از تصریح به اسم طلحه و زبیر در جری و تطبیق این آیه خودداری کند و از تعبیر کنایی «فلان و فلان» استفاده نماید که به قرینه آگاهی‏های عرفی مخاطبان مصداق آن‏ها روشن بود.

در برخی از تفاسیر امامیه، با درنگ در مفهوم فتنه در این آیه، مصداق آن، بیعت با غیر از امام علی علیه السلام بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله دانسته شده است؛۴ هر چند که اصحاب جمل نیز به عنوان مصداق دیگر آن گزارش شده است.۵

1.. قال أبو مخنف: و حدثنا عبد الرحمن بن جندب، عن أبیه جندب بن عبداللّٰه‏‏‏، قال: مررت بطلحة، و إن معه عصابة یقاتل بهم، و قد فشت فیهم الجراح، و کثرهم الناس، فرأیته جریحا، و السیف فی یده، و أصحابه یتصدعون عنه رجلا فرجلا، و اثنین فاثنین، و أنا أسمعه، و هو یقول: عباد اللّٰه، الصبر الصبر، فإن بعد الصبر النصر و الاجر، فقلت له: النجاء النجاء‏! ثکلتک أمک‏! فواللّٰه ما أجرت و لا نصرت، و لکنک وزرت و خسرت، ثم صحت بأصحابه، فانذعروا عنه، و لو شئت أن أطعنه لطعنته، فقلت له: أما و اللّٰه لو شئت لجدلتک فی هذا الصعید، فقال: و اللّٰه لهلکت هلاک الدنیا و الآخرة إذن‏! فقلت له: و اللّٰه لقد أمسیت و إن دمک لحلال، و إنک لمن النادمین. فانصرف و معه ثلاثة نفر، و ما أدری کیف کان أمره إلا أنی أعلم أنه قد هلک. و روی أن طلحة قال ذلک الیوم: ما کنت أظن أن هذه الآیة نزلت فینا: (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً) (شرح نهج البلاغة، ابن أبي الحديد، ج۹، ص۱۱۴ - ۱۱۵).

2.. حدثنا وکیع، عن إسماعیل، عن السدی (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً)، قال: أصحاب الجمل (المصنف، ابن أبی شیبة، ج۸، ص۷۱۶).

3.. حدثنا هشیم، عن عوف قال: لا أعلمه إلا عن الحسن فی قوله: (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً)، قال: فلان و فلان (همان، ج۸، ص۷۱۶ - ۷۱۷). به قرینه روایات قبل و بعد این روایت مقصود از فلان و فلان در این روایت همان طلحه و زبیر است که به فتنه جمل گرفتار شدند.

4..‏ عن عبد الرحمن بن سالم، عنه فی قوله: (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً)، قال: أصابت الناس فتنة بعد ما قبض اللّٰه نبیه حتی ترکوا علیا و بایعوا غیره، و هی الفتنة التی فتنوا بها، و قد أمرهم رسول الله صلی الله علیه و اله باتباع علی و الأوصیاء من آل محمد علیهم السلام (تفسیر العیاشی، ج۲، ص۵۳).

5.. عن إسماعیل السری، عن البهی (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً)، قال: أخبرت انهم أصحاب الجمل (همان، ج۲، ص۵۳).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
200

است که وی آیه مذکور را تلاوت می‏کرد و می‏گفت: روزگاری ما این آیه را می‏خواندیم، ولی خود را مخاطب آن تصور نمی‏کردیم‏‏‏، لکن امروز (در جمل) مخاطب آن شدیم.۱ زبیر هنگام نزول این آیه دچار تعجب شده بود که چگونه جمع هم‏دل صحابه پیامبر صلی الله علیه و اله به این فتنه مبتلا خواهد شد تا این‏که به چشم خویش آن را دید.۲

طلحه نیز آیه مذکور را به واقعه جمل تطبیق داد۳ و در توجیه خطای مشارکت در جمل به این آیه استناد جست و خود را خطاکار‏ترین شیخ دانست که فریب خورد.۴ روز واقعه جمل از سخت‏تری و شدیدترین روزها در نگاه وی و دیگر صحابه بوده است.۵ جندب بن عبد اللّٰه در روز جمل طلحه را خطاب قرار داد و خسران وی در دنیا و آخرت و حلال شدن خونش در اثر این اقدام اشاره کرد و این زمانی بودن که طلحه مجروح شده بود و یارانش از

1..‏ (حدثنا) أبو داود، قال: حدثنا الصلت بن دینار، قال: حدثنا عقبة بن صهبان و أبو رجاء العطاردی قالا: سمعنا الزبیر و هو یتلو هذه الآیة (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً...) و لقد تلوت هذه الآیة زمانا و ما أرانی من أهلها فأصبحنا من أهلها (مسند أبی داود الطیالسی، ص۲۷).

2.. أنا إسحاق بن إبراهیم، أنا عبد الرحمن بن مهدی، نا جریر بن حازم، قال: سمعت الحسن، عن الزبیر بن العوام، قال: لما نزلت هذه الآیة (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً...)، قال: و نحن یومئذ متوافرون، قال: فجعلت أتعجب من هذه الآیة، أی فتنة تصیبنا ما هذه الفتنة حتی رأیناها (السنن الکبری، نسائی، ج۶، ص۳۵۱ - ۳۵۲)‏.

3.. فسقط طلحة لما به و قد غمی علیه، ثم أفاق فنظر إلی الدم یسیل منه فقال: (إنا للّٰه و إنا إلیه راجعون)، أظن و اللّٰه أننا عنینا بهذه الآیة من کتاب اللّٰه عز و جل إذ یقول: (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً وَٱعْلَمُوا أَنَّ ٱللَّهَ شَدِیدُ ٱلْعِقَابِ) (الفتوح، ج۲، ص۴۷۸ - ۴۷۹).

4.. ... فقال لها رجل من ثقیف: کیف کنت صانعة یا أم المؤمنین لو أنه قتل عند جملک؟ و ما یؤثر عن طلحة و إقراره بالخطأ، و قوله عند الموت: ما رأیت شیخا أخطأ منی، و قد عنا اللّٰه [بنا] بهذه الآیة: (وَٱتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً) [سوره انفال، آیه ۲۵] (المعیار و الموازنة، ص۶۱ - ۶۲‏).

5.. حدثنا محمد بن أبی عدی، عن التیمی، عن حریث بن مخش قال: ما شهدت یوما أشد من یوم ابن علیس إلا یوم الجمل (المصنف، ابن أبی شیبة، ج۸، ص۷۱۶ - ۷۱۷)؛... فقال طلحة: یا سبحان اللّٰه! و اللّٰه ما رأیت کالیوم قط! دم قرشی أضیع من دمی، و ما أظن هذا السهم إلا سهما أرسله اللّٰه، و کان أمر اللّٰه قدرا مقدورا. فلم یزل طلحة یقول ذلک حتی فات و مات و دفن، ثم وضع فی مکان یقال له السبخة ... (الفتوح، ج۲، ص۴۷۸ - ۴۷۹).

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1524
صفحه از 312
پرینت  ارسال به