179
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

وجود دارد، ادات تأکیدی است که در (إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ) به کار رفته است: جمله اسمیه و لام تأکید. به طور معمول چنین اسنادی را کسی به کار می‏برد که دلیل استواری بر ادعای خود داشته باشد و یوسف علیه السلام نیز ادله کافی خود را داشت، ولی مصلحت ندید که آن‏ها را اقامه نماید.

برخی از فقهای امامیه در مقام کذب نبودن توریه به این آیه استشهاد کرده و چنین استدلال کرده‏اند که ملاک کذب بودن خبر، اعتقاد مخاطب نیست، بلکه مراد گوینده و انطباق آن با واقع است.۱ در نتیجه، ظاهر آیه مورد بحث مطابقت با واقعیت صوری (قرار گرفتن سقایه در بار شتر بنیامین) و واقعیت حقیقی حال پسران یعقوب علیه السلام (بجز بنیامین) در دزیدن یوسف علیه السلام از پدر دارد و اسناد کذب خلاف واقع نبوده است.

«إِنِّی سَقیمٌ‏»

تأویل معنای سقیم در بیان ابراهیم علیه السلام در آیه (فَقَالَ إِنِّى سَقِيمٌ)۲ به مردن و بیمار شدن در آینده،۳ از نمونه‏های کاربرد تأویل به معنای تصحیح فهم آیات متشابه ‏‏است. شایان ذکر است که بر پایه ظاهر آیه (فَنَظَرَ نَظْرَةً فِى ٱلنُّجُومِ * فَقَالَ إِنِّى سَقِيمٌ۴ ابراهیم علیه السلام بر خلاف واقع، خود را بیمار خواند؛ حال آن‏که بیمار نبود و اظهار بر خلاف واقع کذب است. برای مستندات این شبهه - که به شبهه تمارض ابراهیم علیه السلام نیز معروف است۵ - دو دلیل ارائه شده است: مفهوم ظاهری آیه (إِنِّى سَقِيمٌ) - که سقیم به معنای مریض است - در حالی که ابراهیم علیه السلام مریض نبود۶ و روایتی منسوب به رسول خدا صلی الله علیه و اله که این اقدام ابراهیم علیه السلام را از جمله سه کذب ایشان خوانده است.۷ روایات تصریح دارند که ابراهیم علیه السلام هنگام بیان جمله

1.. المکاسب، ج۲، ص۱۸.

2.. سوره صافات، آیه ۸۹.

3.. کنز الدقائق، ج۱۱، ص۱۳۸.

4..‏ سوره صافّات، آیه ۸۸ ـ ۸۹.

5.. نفائس التأویل، ج‏۳، ص۱۰۹.

6.. ر.ک: جامع البیان، ج۲۳، ص۴۵؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم رازی، ج۱۰، ص۳۲۱۹؛ الکشف و البیان، ج۸، ص۱۴۸؛ الکشاف، ج۴، ص۴۹.

7.. قال: انّ إبراهیم علیه السلام ما کذب متعمدا قط إلّا ثلاث کذبات ثنتان فی اللّٰه، و واحدة فی ذات نفسه؛ قوله: (إِنِّى سَقِيمٌ)، و قوله: (بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَـٰذَا)، و قوله فی سارة: «هی أختی». این متن با گونه مشابه دیگری نیز گزارش شده است (ر.ک: جامع البیان، ج۲۳، ص۴۵).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
178

راحتی او فراهم گردید. ظاهر واقعه نیز تا روشن شدن حقیقت داستان چنین است که بنیامین جام ویژه سلطنتی (سقایه) را برداشته است؛ چون در بارشتر وی آن پیدا شده است؛ ولی حقیقت امر چنین نبوده است.

دو) آیه (ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا ٱلْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ)۱ در اعلام سرقت از سوی یوسف علیه السلام ساکت است و قرینه‌ای در متن آیه وجود ندارد و بلکه این عمل را به یک منادی نسبت داده است. اساساً با منزلت یوسف علیه السلام نیز این اقدام (اعلام سارق بودن کاروان برادرانش) هم‏سویی ندارد. به نظر می‏آید که مأموران دولتی به طور طبیعی بعد از مفقود شدن ظرف از روی عادت یا عتاب تعبیر (ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا ٱلْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ)۲ را به کار برده باشند؛ زیرا انتقال اموال دولتی، بدون اذن و اطلاع قبلی، سرقت تلقی می‏شده است؛ هر چند که بعدها کشف شود که قصدی در این عمل نبوده است.

به بیان دیگر، اعلان مذکور جنبه ابتدایی داشته و شاید به نحو استفهامی بوده است؛ البته اگر با سیاق آیه هماهنگ باشد. در نتیجه، اسناد سرقت از سوی منادی، اسناد قضایی و داوری شرعی نبوده است و از روی عادت و به هدف تفتیش کاروان صورت گرفته است.

سه) عبارت (ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا ٱلْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ) در برخی از روایات شیعی چون «...عن أبی عبد الله علیه السلام قال: سألته عن قول اللّٰه عز و جل فی یوسف: (أَيَّتُهَا ٱلْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ)، قال: إنهم سرقوا یوسف من أبیه، ألا ترى أنه قال لهم حین قالوا: ماذا تفقدون؟ قالوا: نفقد صواع الملک، و لم یقولوا سرقتم صواع الملک، إنما عنى إنکم سرقتم یوسف من أبیه»،۳ دو وجهی معنا شده است. وجه ظاهری آن، هر چند در سیاق بخش گم شدن ظرف توزین گندم است، اما وجه فراظاهری آن به سرقت یوسف علیه السلام از یعقوب علیه السلام از سوی برادارن اشاره دارد. به بیان دیگر، برابر روایات مذکور در این آیه نوعی توریه یا ایهام به کار رفته است و مفهوم ظاهری آن مراد گوینده نبوده است. قرینه‌ای که بر توریه‌ای بودن این عبارت در آیه

1.. سوره یوسف، آیه ۷۰.

2.. همان.

3.. علل الشرایع، ج۱، ص۵۲.

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1454
صفحه از 312
پرینت  ارسال به