159
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

است و در این تردیدی نیست؛ زیرا در روایات امامیه از ساختارهای نزول، و مشابه آن برای بیان معانی تأویلی بهره برده‏اند؛ برای نمونه، ساختار «عنی بذلک‏» یا «یعنی» مشترک برای بیان معنای ظاهری و باطنی آیات استفاده شده است. از کاربردهای این ساختار برای تبیین معنای ظاهری می‏توان به تبیین مقصود از امت در آیه (وَ لَوْلَا أَن يَكُونَ ٱلنَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً‏)، به امت محمد صلی الله علیه و اله،۱ معاتب در آیه (وَ لَوْلَا أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَئْا قَلِيلاً‏) به غیر از شخص محمد صلی الله علیه و اله بر پایه قاعده ایاک عنّی و اسمع یا جاره،۲ خیر در آیه (لَيْلَةُ ٱلْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ‏) به عمل صالح،۳ حکم طلاق دوم در آیه (لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ۴ مقصود از موالی در آیه (وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِىَ مِمَّا تَرَكَ ٱلْوَالِدَانِ

1.. ثم قال الباقر علیه السلام: اقرأ یا إبراهیم هذه الآیة. قلت: یا بن رسول اللّٰه! أیة آیة، قال، قوله تعالی: (قَالَ مَعَاذَ ٱللَّهِ إِنَّهُ رَبِّى أَحْسَنَ مَثْوَاىَ إِنَّهُ‏لَا يُفْلِحُ ٱلظَّالِمُونَ)، هو فی الظاهر ما تفهمونه هو و اللّٰه فی الباطن هذا بعینه یا إبراهیم ان للقرآن ظاهرا و باطنا و محکما و متشابها و ناسخا و منسوخا، ثم قال: أخبرنی یا إبراهیم عن الشمس إذا طلعت و بدا شعاعها فی البلدان أهو باین من القرص؟ قلت: فی حال طلوعه باین، قال: ألیس إذا غابت الشمس اتصل ذلک الشعاع بالقرص حتی یعود إلیه؟ قلت: نعم، قال: کذلک یعود کل شئ إلی سنخه وجوهره و أصله، فإذا کان یوم القیامة نزع اللّٰه تعالی سنخ الناصب و طینته مع أثقاله و أوزاره من المؤمن فیلحقها کلها بالناصب و ینزع سنخ المؤمن و طینته مع حسناته و أبواب بره و اجتهاده من الناصب فیلحقها کلها بالمؤمن، افتری ‏هاهنا ظلما أو عدوانا؟ قلت: لا یا بن رسول اللّٰه! قال: هذا و اللّٰه القضاء الفاصل و الحکم القاطع و العدل البین لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون هذا یا إبراهیم! (ٱلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلْمُمْتَرِينَ) هذا من حکم الملکوت (علل الشرائع، ج۲، ص۶۰۹).

2.. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنْ عَبْدِ اللَّه بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ عَبْدِ اللَّه بْنِ بُکَیْرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام قَالَ: نَزَلَ الْقُرْآنُ بِإِیَّاکِ أَعْنِی و اسْمَعِی یَا جَارَة، و فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام قَالَ: مَعْنَاه مَا عَاتَبَ اللَّه عز و جل بِه عَلَی نَبِیِّه صلی الله علیه و اله فَهُوَ، یَعْنِی بِه مَا قَدْ مَضَی فِی الْقُرْآنِ مِثْلُ قَوْلِه: (وَ لَوْلَا أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْـٔا قَلِيلاً)، عَنَی بِذَلِکَ غَیْرَه (الکافی، ج۲، ص۶۳۰ - ۶۳۱).

3.. ... قَالَ: قُلْتُ: (لَيْلَةُ ٱلْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ)، أَیُّ شَیْءٍ عُنِیَ بِذَلِکَ، فَقَالَ: الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ و الزَّکَاةِ و أَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ و لَوْ لَا مَا یُضَاعِفُ اللَّه تَبَارَکَ و تَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ مَا بَلَغُوا و لَکِنَّ اللَّه یُضَاعِفُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ بِحُبِّنَا (همان، ج۴، ص۱۵۸).

4.. عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْءٍ مِنَ الطَّلَاقِ فَقَالَ: إِذَا طَلَّقَ الرَّجُلُ امْرَأَتَه طَلاقاً لَا یَمْلِکُ فِیه الرَّجْعَةَ، فَقَدْ بَانَتْ مِنْه سَاعَةَ طَلَّقَهَا و مَلَکَتْ نَفْسَهَا و لَا سَبِیلَ لَه عَلَیْهَا و تَعْتَدُّ حَیْثُ شَاءَتْ و لَا نَفَقَةَ لَهَا. قَالَ: قُلْتُ: ألَیْسَ اللَّه عز و جل یَقُولُ: (لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ)؟ قَالَ: فَقَالَ: إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ الَّتِی تُطَلَّقُ تَطْلِیقَةً بَعْدَ تَطْلِیقَةٍ، فَتِلْکَ الَّتِی لَا تُخْرَجُ و لَا تَخْرُجُ حَتَّی تُطَلَّقَ الثَّالِثَةَ، فَإِذَا طُلِّقَتِ الثَّالِثَةَ فَقَدْ بَانَتْ مِنْه و لَا نَفَقَةَ لَهَا، و الْمَرْأَةُ الَّتِی یُطَلِّقُهَا الرَّجُلُ تَطْلِیقَةً ثُمَّ یَدَعُهَا حَتَّی یَخْلُوَ أَجَلُهَا فَهَذِه أَیْضاً تَقْعُدُ فِی مَنْزِلِ زَوْجِهَا و لَهَا النَّفَقَةُ و السُّکْنَی حَتَّی تَنْقَضِیَ عِدَّتُهَا (همان، ج۶، ص۹۱).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
158

نَزَلَتْ»،۱ بیان معنای آیه «یعنی» و «عنی بذلک»،۲ استفاده شده است که همگی معنای فراظاهری و فراتنزیلی از آیه را مد نظر دارند و تعابیر نزول آیه یا معنای آیه به مفهوم معنای ظاهری آیات نیست۳ و به هیچ روی، مقصود از این روایات نزول قرآن به این الفاظ و مفاهیم نیست که گفته شود چون ظاهر این مستلزم تحریف قرآن هستند، ‏‏‏باید آن‏ها را به دلیل مخالفت با اصول‏ و مبانی کلامی رد نماییم.۴

کاربرد این اسلوب‏ها در بیان معانی تأویلی آیات نشان می‏دهد که معنای بطنی، مقصود گوینده است که در مقام نزول ملحوظ خداوند بوده است و قصد وی به اراده آن‏ها نیز تعلق گرفته است. از این رو، ‏اعتبار معانی تأویلی و بطنی آیات، همانند اعتبار معانی ظاهری

1.. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّه عز و جل : (وَ مَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَ رَسُولَهُ)، فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ و وَلَایَةِ الأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِه: (فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا) هَکَذَا نَزَلَتْ (الکافی، ج۱، ص۴۱۴‏)؛ أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ رحمه الله عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ، عَنْ بَکَّارٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: هَکَذَا نَزَلَتْ هَذِه الآیَةُ: (وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ)، فِی عَلِیٍّ (لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ) (الکافی، ج۱، ص۴۲۴).

2.. ر.ک: الکافی، ج۱، ص۱۴۳، ۲۱۶، ۴۱۶، ۴۲۶.

3.. بیان: یعنی بهذا المعنی نزلت وکذا الکلام فی نظائره (الوافی، ج۳، ص۸۸۵)؛ و علی تقدیر صحة الروایة فلا بد و أن یکون المراد من قوله علیه السلام هکذا نزلت انها نزلت بهذا المعنی لا بهذه الألفاظ، و ان المعنی المراد منها هو ولایة علی و الأئمة من بعده و مع الاعراض عن ذلک فلیس ببعید أن تکون هذه الزیادة فی الآیة من موضوعات علی بن حمزة، أو انه قد اخذها من الکتب التی ألفت فی تفسیر الباطن، ککتابی علی بن حسان، و عبد الرحمن بن کثیر و غیرهما من الغلاة و الإسماعیلیة السبعیة (دراسات فی الحدیث و المحدثین،‏ ص۳۱۴).

4..‏ ... إنّا قد أوضحنا فیما تقدّم أنّ بعض التنزیل کان من قبیل التفسیر للقرآن، و لیس من القرآن نفسه، فلا بدّ من حمل هذه الروایات علی أنّ ذکر أسماء الأئمة فی التنزیل من هذا القبیل، و إذا لم یتم هذا الحمل فلا بدّ من طرح هذه الروایات، لمخالفتها الکتاب و السنّة و الأدلّة المتقدّمة علی نفی التحریف (التحقیق فی نفی التحریف عن القرآن الشریف، ص۷۸؛ سلامة القرآن من التحریف، ص۵۴ - ۶۰).

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1484
صفحه از 312
پرینت  ارسال به