بثوب من ثیاب الجنة، فالبسه إیاه فلم یصبه معه حر و لا برد، فلما حضر إبراهیم الموت جعله فی تمیمة و علقه على اسحق و علقه اسحق على یعقوب، فلما ولد لیعقوب یوسف علقه علیه، فکان فی عنقه حتى کان من امره ما کان فلما اخرج یوسف القمیص من التمیمة وجد یعقوب ریحه و هو قوله (إِنِّى لَأَجِدُ رِیحَ یوسُفَ لَوْلَا أَن تُفَنِّدُونِ)، و هو ذلک القمیص الذی انزل من الجنة. قلت له: جعلت فداک! فإلى من صار ذلک القمیص؟ فقال: إلى أهله، ثم قال: کل نبی ورث علما أو غیره فقد انتهى إلى محمد - علیه و آله السلام - و کان یعقوب بفلسطین و فصلت العیر من مصر فوجد یعقوب ریحه و هو من ذلک القمیص الذی اخرج من الجنة و نحن ورثته صلی الله علیه و اله.^۱

هر چند در متن روایت فوق به آیات پیراهن یوسف علیه السلام اشاره و موضوع حدیث هم واقع شده است، اما مسأله و هدف اصلی حدیث گفت‏وگو از دلالت و مفاد متن آیات نیست، بلکه فراتر از مفاد آیه، آگاهی‏های از پیراهن یوسف علیه السلام ارائه کرده است. از این رو، ‏حدیث مذکور تفسیری نیست. هر چند که آیات سبب طرح پرسشی درباره ماهیت اعجازآمیز پیراهن یوسف علیه السلام شده است، اما امام صادق علیه السلام به تبیین مدلول آیه نپرداخته است، بلکه آگاهی‏هایی از بهشتی بودن جنس پارچه آن، تأثیر آن در سرد شدن آتش بر ابراهیم علیه السلام، و به ارث رسیدن آن در خاندان نبوت ابراهیم تا حضرت محمد صلی الله علیه و اله و اهل بیت ایشان علیهم السلام ارائه کرده است که اساساً متن آیه فاقد نشانه‏های زبانی درباره هر یک از این ویژگی‏هاست.

چرایی ملاقات موسی علیه السلام با خضر علیه السلام

در بخشی از سوره کهف قرآن از آیه (فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا ءَاتَینَاهُ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَ عَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا)، به داستان ملاقات حضرت موسی علیه السلام با بنده‌ای نیک نام خداوند و دارنده علم لدنی اشاره دارد، ولی به چرایی این ملاقات و زمینه‏های پیشینی آن اشاره‌ای ندارد. در روایات دلیل این ملاقات و پی‏جویی این بنده خاص از سوی موسی علیه السلام، تصور بنی اسرائیل درباره شناخت موسی علیه السلام از خداوند بیان شده است که چنین تصور می‏شد که موسی‏ علیه السلام داناترین فرد است‏‏‏،

حدیث تفسیری حداقل دارای سه شرط لازم است که تجمیع آن‏ها برای تفسیری خواندن یک حدیث ضروری است: موضوع حدیث، دلالت حدیث، مصدر حدیث. همچنین، گفته شد که وحدت موضوع روایت با موضوع آیه شرط لازم است و نه شرط کافی و ‏‏‏باید روایت مدلول آیه را برای مخاطب تبیین کرده باشد. از این رو، ‏احادیثی که مسأله یا موضوع اصلی یا فرعی آن‏ها آیات قرآن نباشد، تفسیری نیستند و تخصصاً از قرار گرفتن ذیل عنوان حدیث تفسیری خارج هستند. موضوع یا مسأله این دسته از احادیث در درجه اول قرآنی نبوده، بلکه امور تاریخی، طبیعی، علمی، و مسائل دیگری هستند که آیات قرآن ناظر به اصل این موضوعات یا بیان آن‏ها نبوده است. این قسم از روایات را احادیث قرآنی مرتبط نامیده‏ایم. از این قسم هستند روایاتی که درباره فضائل قرائت سوره یا آیه‌ای از معصومان علیهم السلام صادر شده‏اند که پیش‏تر نمونه ایی از آن‏ها اشاره شد. در نتیجه موضوع، شاخص دقیق و تام برای تبیین ماهیت حدیث تفسیری نیست؛ زیرا ممکن است در متن برخی از احادیث آیاتی گزارش شده باشد اما مسأله اصلی روایت، چیز دیگری در پیوند با آیه است و نه خود متن آیه. گزارش این گونه روایات ذیل آیات در جوامع تفاسیر روایی نیز دلیل استواری بر تفسیری خواندن این احادیث نیست. اینک نمونه‏هایی از احادیث مرتبط را گزارش و تحلیل می‏کنیم و تمایزات آن را با گونه‏های مشابه نشان می‏دهیم.

پیراهن یوسف علیه السلام

ذیل آیات (ٱذْهَبُوا بِقَمِیصِى هَٰذَا فَأَلْقُوهُ عَلَىٰ وَجْهِ أَبِى یأْتِ بَصِیرًا وَ أْتُونِى بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِینَ * وَ لَمَّا فَصَلَتِ ٱلْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّى لَأَجِدُ رِیحَ یوسُفَ لَوْلَا أَن تُفَنِّدُونِ)^۱ روایت ذیل در برخی از منابع تفاسیر روایی امامیه گزارش شده است:

۰.و اما قوله (ٱذْهَبُوا بِقَمِیصِى هَٰذَا فَأَلْقُوهُ عَلَىٰ وَجْهِ أَبِى یأْتِ بَصِیرًا وَ أْتُونِى بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِینَ)، فإنه حدثنی أبی، عن علی بن مهزیار، عن إسماعیل السراج، عن یونس بن یعقوب، عن المفضل الجعفی، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: قال: أخبرنی ما کان قمیص یوسف؟ قلت: لا أدری. قال: إن إبراهیم لما أوقدت له النار اتاه جبرئیل