1.. دراسات قرآنیة: المبادی العامة للتفسیر، ص۸ و ۲۳.

2.. ر.ک: مجد البیان فی تفسیر القرآن، ص۲۲.

3.. تعریف الدّارسین بمناهج المفسّرین، ص۳۵ - ۴۷.

4.. هرمنوتیک، کتاب و سنّت، ص۲۳.

5.. مقصود از هویت دانشی تفسیر این است که روشن شود تفسیر از لحاظ سنخی چگونه دانشی است؛ عقلی محض، نقلی محض، ترکیبی از عقل و نقل، یا گونه‌ای دیگر و جایگاه آن در طبقه‏بندی علوم چیست؟ پاسخ این پرسش در روش تفسیر تأثیرگذار خواهد بود؛ برای نمونه، اگر پاسخ نقلی بودن دانش تفسیر باشد، اتخاذ شیوه عقلی در تفسیر با ذات این دانش و جوهره عقل گریز آن در تعارض خواهد بود. برای دیدن ردپایی از چنین نگاهی به مطالعه دانش تفسیر، ر.ک: التفسیر نشأته تدرّجه تطوّره، ص۲۱؛ «تفسیر»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ص۶۸۷ - ۶۹۰.

6.. «نگاهی به نظریه تفسیر متون اسلامی»، ص۱۹۹.

7.. «نهادهای راهنمای فهم قرآن»، ص۴۶.

1.. ... أما بعد، فلا تخوضوا فی القرآن، و لا تجادلوا فیه، و لا تتکلموا فیه بغیر علم، فقد سمعت جدی رسول اللّٰه صلی الله علیه و اله یقول: «من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النار» (التوحید، ص۹۰ - ۹۱)؛ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ، قَالَ:دَخَلَ قَتَادَةُ بْنُ دِعَامَةَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ: یَا قَتَادَةُ! أَنْتَ فَقِیه أَهْلِ الْبَصْرَةِ؟ فَقَالَ: هَکَذَا یَزْعُمُونَ. فَقَالَأَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: بَلَغَنِی أَنَّکَ تُفَسِّرُ الْقُرْآنَ. فَقَالَ لَه قَتَادَةُ: نَعَمْ، فَقَالَ لَه أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: بِعِلْمٍ تُفَسِّرُه أَمْ بِجَهْلٍ؟ قَالَ:لَا بِعِلْمٍ، فَقَالَ لَه أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: فَإِنْ کُنْتَ تُفَسِّرُه بِعِلْمٍ فَأَنْتَ أَنْتَ، و أَنَا أَسْأَلُکَ. قَالَ قَتَادَةُ: سَلْ، قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْقَوْلِ اللَّه عز و جل فِی سَبَأٍ: (وَ قَدَّرْنَا فِیهَا ٱلسَّیرَ سِیرُوا فِیهَا لَیالِىَ وَ أَیامًا ءَامِنِینَ)، فَقَالَ قَتَادَةُ: ذَلِکَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهبِزَادٍ حَلَالٍ و رَاحِلَةٍ و کِرَاءٍ حَلَالٍ یُرِیدُ هَذَا الْبَیْتَ کَانَ آمِناً حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی أَهْلِه، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: نَشَدْتُکَ اللَّه یَا قَتَادَةُ! هَلْ تَعْلَمُ أَنَّه قَدْ یَخْرُجُ الرَّجُلُ مِنْ بَیْتِه بِزَادٍ حَلَالٍ و رَاحِلَةٍ و کِرَاءٍ حَلَالٍ یُرِیدُ هَذَا الْبَیْتَ فَیُقْطَعُ عَلَیْه الطَّرِیقُ فَتُذْهَبُ نَفَقَتُه و یُضْرَبُ مَعَ ذَلِکَ ضَرْبَةً فِیهَا اجْتِیَاحُه؟ قَالَ قَتَادَةُ: اللَّهُمَّ نَعَمْ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: وَیْحَکَ یَا قَتَادَةُ! إِنْ کُنْتَ إِنَّمَا فَسَّرْتَ الْقُرْآنَ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِکَ فَقَدْ هَلَکْتَ و أَهْلَکْتَ، و إِنْ کُنْتَ قَدْ أَخَذْتَه مِنَ الرِّجَالِ فَقَدْ هَلَکْتَ و أَهْلَکْتَ، وَیْحَکَ یَا قَتَادَةُ! ذَلِکَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِه بِزَادٍ و رَاحِلَةٍ و کِرَاءٍ حَلَالٍ یَرُومُ هَذَا الْبَیْتَ عَارِفاً بِحَقِّنَا یَهْوَانَا قَلْبُه، کَمَا قَالَ اللَّه عز و جل: (فَاجْعَلْ أَفْـٔدَةً مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهْوِى إِلَیهِمْ)، و لَمْ یَعْنِ الْبَیْتَ فَیَقُولَ إِلَیْه فَنَحْنُ و اللَّه دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الَّتِی مَنْ هَوَانَا قَلْبُه قُبِلَتْ حَجَّتُه، و إِلَّا فَلا، یَا قَتَادَةُ! فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ کَانَ آمِناً مِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ. قَالَ قَتَادَةُ! لَا جَرَمَ و اللَّه لا فَسَّرْتُهَا إِلَّا هَکَذَا، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: وَیْحَکَ یَا قَتَادَةُ! إِنَّمَا یَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِه (بحار الانوار، ج۸، ص۳۱۱ - ۳۱۲).

2.. ... و لو أن الآیة إذا نزلت فی قوم، ثم مات أولئک القوم ماتت الآیة لما بقی من القرآن شئ، و لکن القرآن یجری أوله علی آخره ما دامت السماوات و الأرض، و لکل قوم آیة یتلونها [و] هم منها من خیر أو شر (تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۰).

3..‏ المیزان، ج ۱۱، ص۲۰۳.

4..‏ «... فمن زعم أنّ کتابَ اللّٰه مبهم فقد هلک و أهلک...»؛ (المحاسن، ج۱، ص۳۷۰).