گوهر معنایی این واژه نقش جدی در مراد الهی از تشریع احکام مرتبط با فقیران را دارد. فقیر واژه‌ای است که افزون بر اشتراک در مؤلفه نیاز با مسکین، حد مفهومی آن از یک نسبیت برخوردار است. تعیین یک حد میتواند این شمولیت مفهومی را معین و تمایز آن با واژگان مشابه را مشخص نماید. در روایت «الفقراء هم الّذین لایسألون لقول اللّه تعالى فی سورة البقرة: (لِلْفُقَرَاءِ ٱلَّذِینَ - إلى قوله - إِلْحَافًا)۱ با استناد به سیاق آیه (لِلْفُقَرَاءِ... یحْسَبُهُمُ ٱلْجَاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ ٱلتَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لَا یسْأَلُونَ ٱلنَّاسَ إِلْحَافًا)۲ با تأکید بر بخش پایانی آیه به مؤلفه عدم اظهار فقر و درخواست از مردم به عنوان وجه تمایز واژه فقیر از دیگر واژگان مشابه اشاره شده است. با توجه به همین معنا از فقیر در فرهنگ قرآنی، روایات متعددی در ادب فقر و برکات عدم اظهار نیاز و آفات درخواست از مردم گزارش شده است.۳
برخی از مفسران نیز تعفف یاد شده در این آیه را به قناعت و ترک سؤال تبیین کرده و شاخص فقیر را عدم درخواست از دیگری دانستهاند؛ زیرا لازم معنایی عبارت «یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ» این است که از سوی فقیران هیچ اظهار نیاز رخ نداده است و الا تصور غنی بودن آنان نزد شخص جاهل درست نخواهد بود.۴
در تبیین مفاهیم قرآنی با استناد به سیاق میتوان به تفسیر آیه وراثت کتاب: (ثُمَّ أَوْرَثْنَا ٱلْكِتَابَ ٱلَّذِینَ ٱصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا) اشاره کرد. بر پایه این آیه، خداوند علم کامل، دقیق و صحیح شناخت قرآن را به گروه خاصی از بندگان خویش اعطا کرده که از طریق وراثت به آنان انتقال یافته است؛۵ لکن مصداق این بندگان برگزیده در این آیه شریفه دقیقاً مشخص نیست و چه بسا در نگاه ابتدایی، عموم امت اسلام را در برگیرد. فضای صدور برخی از روایات نیز حکایت از این نکته دارد که مفاد آیه مزبور گاه برای بسیاری از مخاطبان محل سؤال بوده و امامان علیهم السلام در پاسخ به آنان به روشنگری پرداخته‌اند.۶ حال، این سؤال مطرح است که مراد از این بندگان برگزیده - که
1.. تفسیر القمی، ج۱، ص۲۹۸؛ کنز الدقائق، ج۲، ص۴۴۹؛ المیزان، ج۹، ص۴۳۰.
2.. سوره بقره، آیه ۲۷۳.
3.. الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۴، ص۳۰۳.
4.. أحکام القرآن، جصاص، ج۲، ص۱۸۱.
5.. مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن، ص۲۱۱.
6.. همان، ص۲۱۵.
