تنزیل وحیانی
در مسأله فرآیندشناسی پرسش اصلی این است که قرآن چگونه از خداوند صادر و به حضرت محمد صلی الله علیه و اله انتقال یافته است؟ عناصر دخیل در این فرآیند کدام است؟ پاسخهای متعددی برای این پرسش محتمل است که پذیرش هر یک از آنها تعریفی متفاوت از ماهیت قرآن را به دنبال خواهند داشت؛ برای مثال، اگر در فرآیند پدیداری، شخصی غیر از خداوند چون فرشته یا خود پیامبر صلی الله علیه و اله را دخیل بدانیم، باید نقش هر یک از عناصر در پدیداری این کتاب را روشن نماییم. پاسخ به این پرسشها بخش مهمی از ماهیت قرآن را برای مخاطب روشن خواهد کرد.
بر پایه روایات اهل بیت علیهم السلام فرآیند انتقال قرآن تنزیل وحیانی بوده است؛ بدین معنا که از مسیر امن وحی از خداوند بر قلب پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله تنزّل لفظی یافته است؛ برای مثال، صدر و ذیل روایت «هُوَ کَلَامُ اللَّهِ وَ قَوْلُ اللَّهِ وَ کِتَابُ اللَّهِ وَ وَحْی اللَّهِ وَ تَنْزِیلُهُ»،۱ به این مهم تصریح دارد. سه تعبیر نخست این روایت بر لفظی بودن و تعبیر «تَنْزِیلُهُ» بر اراده مستقیم خداوند در تنزّل متن قرآن از ایشان به رسول خدا صلی الله علیه و اله است. همچنین، از این روایت چنین استنباط میشود که در فرآیند پدیداری متن قرآن به جز خداوند فاعل دیگری نقشآفرین نبوده است. آیات قرآن نیز بر این مهم تأکید دارند که خاستگاه وجودی قرآن خداوند بوده است و تمامی آیات آن از قدرت و دانش وی تراویده است.۲ جبرئیل علیه السلام به عنوان فرشته وحی فقط نقش
1.. قرآن، کلام و گفتار و کتاب و وحی و تنزیل خدا است و آن، کتابی است عزیز که باطل از پس و پیش در آن راهی ندارد و از جانب حکیم حمید نازل شده است (الامالی، صدوق، ص۵۴۵؛ التوحید، ص۲۲۴؛ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج۱، ص۳۸).
2.. (نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیكَ ٱلْقُرْءَانَ تَنزِیلاً) (سوره انسان، آیه ۲۳)؛ (طه * مَا أَنزَلْنَا عَلَیكَ ٱلْقُرْءَانَ لِتَشْقَىٰ * إِلَّا تَذْكِرَةً لِّمَن یخْشَىٰ * تَنزِیلاً مِّمَّنْ خَلَقَ ٱلْأَرْضَ وَ ٱلسَّمَاوَاتِ ٱلْعُلَى) (سوره طه، آیه ۱ - ۴).
