یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً» در آیه اخیر، به تصمیم مشرکان برای برخورد با پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و بازداشت وی از انجام سجده برای خداوند کعبه بوده است و در پیوند با اختصاص مساجد برای خداوند است که مشرکان آنها را برای سجده در برابر بتان به کار میبردند. این تبیین از آیه را طبری بعد از گزارش آرای متعدد مفسران صحابه و تابعان، بهترین تبیین از آیه دانسته است.۱
در نگاه مفسران «لِبَدا» به معنای همگی، یاوری و همراهی است و با همنشینی «عَلَیْهِ» به مخالفت و دشمنی عملی مقابل رسول خدا صلی الله علیه و اله به کار رفته است.۲ همین مضمون در آیه (أَرَءَيْتَ ٱلَّذِى يَنْهَىٰ * عَبْدًا إِذَا صَلَّىٰ)۳ در سوره علق نیز گزارش شده است که از بنده نمازگزاری - حضرت محمد صلی الله علیه و اله - در کنار مسجد الحرام یاد میکند که از سوی فردی معاند (ابوجهل) طرد شده است.۴
دو. ادب قرآن: از درنگ در مسجد و مشتقات آن در قرآن این اصل به دست میآید که ساختار المساجد در قرآن برای اشاره مواضع سجده و مساجد (با ساختار مَسَاجِدَ اللَّهِ) برای مکانهای عبادت به کار رفته است،۵ مگر اینکه قرینه لفظی یا سیاقی معنای اعضای هفتگانه سجدهگزار از المساجد را به معنای مکان عبادت انصراف دهد؛ همانند آیه (وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِى ٱلْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَاتِهِ لِلنَّاسِ
1.. همان، ج۲۹، ص۱۴۷.
2.. همان، ج۲۹، ص۱۴۷ - ۱۴۸.
3.. سوره علق، آیه ۹ - ۱۰.
4.. تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۴، ص۷۶۳.
5.. در آیات (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ ٱللَّهِ أَن یذْكَرَ فِیهَا ٱسْمُهُ وَ سَعَىٰ فِى خَرَابِهَا أُولٰئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن یدْخُلُوهَا (( إِلَّا خَائِفِینَ لَهُمْ فِى ٱلدُّنْیا خِزْىٌ وَ لَهُمْ فِى ٱلْأَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ) (سوره بقره، آیه ۱۱۴)، (مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِینَ أَن یعْمُرُوا مَسَاجِدَ ٱللَّهِ شَـٰهِدِینَ عَلَىٰأَنفُسِهِم بِالْكُفْرِ أُولٰئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰـلُهُمْ وَفِى ٱلنَّارِ هُمْ خَالِدُونَ * إِنَّمَا یعْمُرُ مَسَاجِدَ ٱللَّهِ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَٱلْیوْمِ ٱلْأَخِرِ وَأَقَامَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَى ٱلزَّكَوٰةَ وَلَمْ یخْشَ إِلَّا ٱللَّهَ فَعَسَىٰ أُولٰئِكَ أَن یكُونُوا مِنَ ٱلْمُهْتَدِینَ) (سوره توبه، آیه ۱۷- ۱۸) به صورت ترکیب اضافی «مساجد اللّٰه» و همنشینی با حرف «فی» یا تعابیر اقامه ذکر، تعمیر یا تخریب مسجد دلالتی آشکار بر کاربست آن در مکان عبادت دارد؛ شایان ذکر است که هر سه کاربرد ترکیب «مساجد اللّٰه» در سورههای مدنی است؛ همانند آیه (وَ لَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَ بِیعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ یذْكَرُ فِیهَا ٱسْمُ ٱللَّهِ كَثِیرًا وَ لَینصُرَنَّ ٱللَّهُ مَن ینصُرُهُ إِنَّ ٱللَّهَ لَقَوِىٌّ عَزِیزٌ) که به دلیل ساختار و واقع شدن در سیاق مکانهای عبادات ادیان پیشین به طور قطع در معنای مکان عبادت به کار رفته است.
