جمع‏بندی

روایات معناشناسی به دلیل تمرکز بر تبیین معنای مقصود مفردات و اصطلاحات در بافت و سیاق آیات از سایر روایات تبیینی تمایز موضوع و هدف دارند. این روایات در گره گشایی از الفاظ دشوار یاب، تبیین معانی اصطلاحات و ترکیبات، و گره گشایی از آیات مشکل کارآیی ویژه‌ای دارند. غفلت از این روایات می‏تواند آسیب‏های جدی را در تبیین ما از قرآن به دنبال داشته باشد. لذا هماره مفسران ‏‏‏باید به روایات معناشناسی مفردات قرآن به عنوان یک منبع و معیاری معتبر در تبیین واژگان قرآن مراجعه نمایند.

روایات تفسیری مراد کلام قرآنی را در سطح ظاهری آن بیان کرده از این رو با گونه معناشناسی که واژه محور و گونه تاویلی که در سطح باطنی آیات به تبیین مراد خداوند می پردازند، تفاوت موضوعی و کارکردی دارند. هم چنین کارکرد روایت تفسیری، تبیین معناست از این رو با احادیث بیان مصادیق فرا نزول آیات (گونه جری و تطبیق) و احادیث بیان استنطاق آموزه‏ها از مقاصد قرآنی (گونه مستفاد) متفاوت است، لذا تبیین مدلول ظاهری جمله قرآنی، شاخص متمایز کننده روایات تفسیری از دیگر احادیث تبیینی است. تاویل، تبيين معناي باطني کلام، معنای نهفته در ورای ظاهر، یا دست یابی به مراد از ورای ظاهر سخن است که با تجرید ظاهر عبارت گوینده از خصوصیات و قیود اعتباری، به مغزای آن دست می یابیم. تاویل از ورای ظاهر به کشف مراد متن می‏پردازد و ظاهر را در حد یک نمونه از معنای باطنی می‏داند. از این رو می‏توان گفت معناي بطنی کلام، معنايي است که از هر گونه تلبس به يک مصداق يا مثال خارجي تهي است. اين تاويل هست که با زدودن تمام اين تلبسات به آن مفهوم کلي و فراگير نهفته در ورای ظاهر آيات، دست پيدا مي کند. کشف و تجرید حقیقت مقصود قرآن در عین حفظ و اعتبار ظاهر تنزیلی قرآن در

محتوایی دچار کاستی‏ها و اشکالاتی هستند و به دلیل حضور غلات و جاعلان در اسناد برخی از این احادیث و مغایرت برخی از آن‏ها با ظاهر آیات، مورد تردید بوده و کمتر مورد استناد قرار می‏گیرند‏، لکن از مجموع این روایات شیوع این نکته غیر قابل تردید است که معصومان علیهم السلام به جری و تطبیق آیات توجه داشته و تطبیق را قلمرویی جدا از تأویل و تفسیر می‏دانستند.

افزون بر این، تطبیقات صحیح فراوانی نیز در میان روایات تطبیقی دیده می‏شود. از این رو، ‏با تقسیم تطبیقات به صحیح، محتمل و باطل می‏توان از ظرفیت روایات مذکور استفاده کرد؛^۱ برای نمونه، برخی از محققان با استفاده از شیوه جری و تطبیق حماسه حسینی‏ علیه السلام را مصداق آیاتی از قرآن دانسته‏اند. در این پژوهش‏ها به تفصیل، اعمال و گفتارهای امام حسین‏ علیه السلام و اصحاب ایشان و همچنین، برخوردهای یزیدیان بر آیاتی از قرآن تطبیق داده شده است.^۲ در پایان این گفتار تذکر این نکته ضروری است که گرچه اصل تطبیق و ذکر مصادیق برای برخی از آیات امری پذیرفته شده است‏‏‏، لکن این تطبیق‏ها نباید به گونه‏ای باشد که مخالف عقل و نصوص قرآن و سنّت باشد و هرگز چنین نیست که همه آن‏چه در کتاب‏ها‏ی تفسیر و حدیث از قبیل تطبیق قلمداد شده است، صحیح بدانیم و بی‏چون و چرا بپذیریم؛ چرا که می‏دانیم مواردی از تطبیق‏های ناصواب از طریق غالیان و جاعلان در میان روایات وارد شده که هرگز نمی‏توان به محتوای آن‏ها ملتزم شد.^۳ لذا ضروری است با رعایت معیارهای منطقی و موازین فقه الحدیثی، احادیث سَره و ناسره جری و تطبیق را از همدیگر جدا سازیم.^۴ نمونه‏های رواج جری نزد صحابه نشان‏گر این مهم است که بر خلاف برخی از منتقدان تفسیر امامیه جری و تطبیق، تبیین ابداعی و حزبی شیعه یا اهل بیت علیهم السلام نیست و امری رایج در سنّت صحابه بوده است.^۵