161
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

قرینه دیگر، این است که از ساختار تبیین معانی بطنی و تأویلی برای بیان معانی ظاهری آیات نیز استفاده کرده‏اند و این نشان می‏دهد که از حیث دلالت آیه بر معنا تفاوتی میان ظاهر و باطن نیست و فقط سطح و عمق معنا با یکدیگر متفاوت است. در برخی از روایات، نسبت معنای ظاهر و باطن به خورشید و شعاع آن تمثیل شده است که هنگام طلوع بسط و انتشار می‏یابد؛۱ همانند تأویل که معنا را تأویل و جری که معنای بطنی را گسترش می‏دهد، و هنگام غروب شعاع به خورشید برمی‏گردد که اشاره به حالت ثابت معنای ظاهری آیات دارد که گویایی حالتی ایستا و سکون دارند. از کاربردهای بطن در روایات این مهم به دست می‏آید که برخی از مصادیق بطن یا معنای تأویلی آیات را پیوندی با زمان است و ظاهر آیات در مواجهه با حوادث و مسائل جاری در زمان، بطن یا تأویل خود را نمایان می‏سازند. این موارد بیشتر‏ ناظر به مصادیق تأویلی هستند که در جری و تطبیق به آن‏ها اشاره خواهیم کرد. اما نکته مهم در این است که روایات برای تحقق واقعیت‏های تأویلی آیات، تعیین زمان کرده یا آن را به زمانی در آینده احاله می‏دهند یا تصریح دارند که هنوز تأویل آن واقع نشده است؛۲ این همان نقش و پیوند زمان در پدیدار نمایی بطن و تأویل آیات است که بدون

1.. قَالَ سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّه عز و جل : (وَ لَوْلَا أَن يَكُونَ ٱلنَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً)، قَالَ عَنَی بِذَلِکَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله أَنْ یَکُونُوا عَلَی دِینٍ وَاحِدٍ کُفَّاراً کُلَّهُمْ: (لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ)، و لَوْ فَعَلَ اللَّه ذَلِکَ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله لَحَزِنَ الْمُؤْمِنُونَ و غَمَّهُمْ ذَلِکَ و لَمْ یُنَاکِحُوهُمْ و لَمْ یُوَارِثُوهُمْ (همان، ج۲، ص۲۶۵).

2.. عن زرارة قال: قال أبو عبداللّٰه علیه السلام: سئل أبی عن قول اللّٰه: «قاتلوا المشرکین کافة کما یقاتلونکم کافة حتی لا تکون فتنة و یکون الدین کله للّٰه»، فقال: انه [تأویل] لم یجئ تأویل هذه الآیة، و لو قد قام قائمنا بعده سیری من یدرکه ما یکون من تأویل هذه الآیة، و لیبلغن دین محمد صلی الله علیه و اله ما بلغ اللیل حتی لا یکون شرک (مشرک خ ل) علی ظهر الأرض کما قال اللّٰه (تفسیر العیاشی، ج۲، ص۵۶)؛ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیه، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ، قُلْتُ لأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: قَوْلُ اللَّه عز و جل ‏‏‏: (و قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ و یَکُونَ الدِّینُ کُلُّه لِلَّه) فَقَالَ: لَمْ یَجِئْ تَأْوِیلُ هَذِه الآیَةِ بَعْدُ إِنَّ رَسُولَ اللَّه صلی الله علیه و اله رَخَّصَ لَهُمْ لِحَاجَتِه و حَاجَةِ أَصْحَابِه فَلَوْ قَدْ جَاءَ تَأْوِیلُهَا لَمْ یَقْبَلْ مِنْهُمْ لَکِنَّهُمْ یُقْتَلُونَ حَتَّی یُوَحَّدَ اللَّه عز و جل ‏‏ و حَتَّی لَا یَکُونَ شِرْکٌ (الکافی، ج۸، ص۲۰۱)؛ و بإسناده إلی أبی بصیر، عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللَّه تعالی: (قُلْ أَرَأَیْتُمْ) (الآیة)، فقال: هذه نزلت فی الإمام القائم علیه السلام. یقول: إن أصبح إمامکم غائبا عنکم لا تدرون أین هو، فمن یأتیکم بإمام ظاهر یأتیکم بأخبار السّموات و الأرض و حلال اللَّه و حرامه. ثمّ قال: و اللَّه، ما جاء تأویل هذه الآیة، و لا بدّ و أن یجیء تأویلها (کنز الدقائق، ج۱۳، ص۳۶۷).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
160

وَٱلْأَقْرَبُونَ)،۱ اشاره کرد. به همین سان، ساختار «عنی بذلک‏» یا «یعنی» در شماری از روایات تأویلی به کار رفته است که دلالت بر وجه باطنی آیات بر معانی مذکور دارد؛ برای نمونه، می‏توان به روایات تأویل وجه اللّٰه در آیه ( كُلُّ شَىْ‏ءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ)۲، تأویل (وَٱلَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ)۳، تأویل (قُولُوا ءَامَنَّا بِاللَّهِ)۴‏؛ تأویل «أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ»۵ اشاره کرد.

اگر چنین معانی مقصود و ملحوظ نبود، به طور قطع اهل بیت علیهم السلام آن‏ها را با چنین اطمینان و قطعی به خداوند نسبت نمی‏دادند. از سوی دیگر، همان طوری که در توضیح نمونه‏های تأویلی خواهد آمد، تبیین و تشریح معانی تأویلی ارائه شده در روایات نشان می‏دهد که این معانی با سیاق آیات سازگاری دارند، هم‏سوی با مفاد ظاهری آیه هستند، ولی فهمی ژرف و خاص برای اکتشاف آن‏ها از ظهر آیات می‏طلبد که تنها راسخان در علم و افراد محاط به جان و روح قرآن را توانای این کشف و ایضاح است.

1.. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ: أَخْبَرَنِی ابْنُ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه علیه السلام یَقُولُ: (وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِىَ مِمَّا تَرَكَ ٱلْوَالِدَانِ وَٱلْأَقْرَبُونَ)، قَالَ: إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ أُولِی الأَرْحَامِ فِی الْمَوَارِیثِ و لَمْ یَعْنِ أَوْلِیَاءَ النِّعْمَةِ فَأَوْلَاهُمْ بِالْمَیِّتِ أَقْرَبُهُمْ إِلَیْه مِنَ الرَّحِمِ الَّتِی تَجُرُّه إِلَیْهَا (همان، ج۷، ص۷۶).

2.. عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّصْرِیِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّه علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّه - تَبَارَکَ و تَعَالَی -: (كُلُّ شَىْ‏ءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ)، فَقَالَ: مَا یَقُولُونَ فِیه؟ قُلْتُ: یَقُولُونَ یَهْلِکُ کُلُّ شَیْءٍ إِلَّا وَجْه اللَّه، فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّه! لَقَدْ قَالُوا قَوْلاً عَظِیماً، إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ وَجْه اللَّه الَّذِی یُؤْتَی مِنْه (همان، ج۱، ص۱۴۳)؛ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّه عز و جل : (كُلُّ شَىْ‏ءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ)، قَالَ: مَنْ أَتَی اللَّه بِمَا أُمِرَ بِه مِنْ طَاعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله فَهُوَ الْوَجْه الَّذِی لَا یَهْلِکُ و کَذَلِکَ قَالَ: (مَّن يُطِعِ ٱلرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ ٱللَّهَ) (همان، ج۱، ص۱۴۳).

3..‏ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِه عز و جل : (وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِىَ مِمَّا تَرَكَ ٱلْوَالِدَانِ وَٱلْأَقْرَبُونَ وَٱلَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ)، قَالَ: إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ الأَئِمَّةَ علیه السلام بِهِمْ عَقَدَ اللَّه عز و جل أَیْمَانَکُمْ (همان، ج۱، ص۲۱۶).

4..‏ عَنْ سَلَّامٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِه تَعَالَی: (قُولُوا ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنزِلَ إِلَيْنَا)، قَالَ: إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ عَلِیّاً علیه السلام و فَاطِمَةَ و الْحَسَنَ و الْحُسَیْنَ و جَرَتْ بَعْدَهُمْ فِی الأَئِمَّةِ علیه السلام ثُمَّ یَرْجِعُ الْقَوْلُ مِنَ اللَّه فِی النَّاسِ، فَقَالَ (فَإِنْ ءَامَنُوا)، یَعْنِی النَّاسَ. (بِمِثْلِ مَا ءَامَنتُم بِهِ)، یَعْنِی عَلِیّاً و فَاطِمَةَ و الْحَسَنَ و الْحُسَیْنَ و الأَئِمَّةَ علیهم السلام (همان، ج۱، ص۴۱۶).

5.. عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِه تَعَالَی: (ٱئْتُونِى بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَـٰذَا أَوْ أَثَـٰرَةٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ)، قَالَ: عَنَی بِالْکِتَابِ التَّوْرَاةَ و الإِنْجِیلَ و أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ، فَإِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ عِلْمَ أَوْصِیَاءِ الأَنْبِیَاءِ علیه السلام (همان، ج۱، ص۴۲۶).

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1554
صفحه از 312
پرینت  ارسال به